Χρόνια πολλά στον Αντώνη και στην Αντωνία!

Στα ελληνικά ο Αντώνης είναι το δεύτερο συχνότερο όνομα λατινικής προέλευσης.

  • του Νίκου Σαραντάκου

Σύμφωνα με μια κατάταξη των ελληνικών ονομάτων, το ανδρικό όνομα Αντώνης είναι από τα ονόματα μεσαίας συχνότητας: έρχεται στην 16η θέση, ανάμεσα στον Σπύρο και στον Μανώλη. Το γυναικείο Αντωνία είναι κάπως λιγότερο συχνό, αφού βρίσκεται στην 38η θέση των γυναικείων, ανάμεσα στη Νίκη και στην Ουρανία.

Ετυμολογικά, το όνομα Αντώνιος (η επίσημη μορφή του) είναι λατινικής προέλευσης. Θα θυμάστε από την ιστορία τον Μάρκο Αντώνιο, που ήταν μέλος της τριανδρίας στη Ρώμη μετά τη δολοφονία του Καίσαρα και έγινε εραστής της Κλεοπάτρας -και βέβαια το καβαφικό «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον».

Στην αρχαία Ρώμη, το όνομα Antonius ήταν οικογενειακό όνομα (gens), αντίστοιχο ας πούμε του δικού μας επωνύμου, αν και οι Ρωμαίοι είχαν και τρίτο όνομα, το cognomen, που κι αυτό στο επώνυμο αντιστοιχεί. Το οικογενειακό όνομα δείχνει την καταγωγή από έναν κοινό πρόγονο και οι Αντώνιοι της Ρώμης ήθελαν να κατάγονται από τον Ηρακλή: «ἦν δὲ καὶ λόγος παλαιὸς Ἡρακλείδας εἶναι τοὺς Ἀντωνίους, ἀπ’ Ἄντωνος παιδὸς Ἡρακλέους γεγονότας», όπως λέει ο Πλούταρχος στον Βίο του Αντωνίου. Η ετυμολογία του ονόματος στα λατινικά είναι άγνωστη -πιθανώς ετρουσκικής αρχής, λένε τα λεξικά.

Με τον χριστιανισμό, το όνομα έγινε δημοφιλές χάρη στον άγιο Αντώνιο (έζησε περίπου από το 250 ως το 356) που ήταν ο θεμελιωτής του μοναχισμού στην Ανατολή και που ασκήτεψε στην έρημο επί πολλές δεκαετίες, όπου έγινε στόχος του πονηρού πνεύματος, που του έστελνε λάγνες οπτασίες για να τον κάνει να αμαρτήσει ή εξαπέλυε εναντίον του σμήνος δαιμόνων.

Αυτά τα έγραψε ο μέγας Αθανάσιος στον βίο του Αντωνίου, που έγινε εξαιρετικά δημοφιλές ανάγνωσμα, ίσως λόγω των σκανδαλιστικών λεπτομερειών. Το θέμα του Πειρασμού του αγίου Αντωνίου ενέπνευσε πολλούς πίνακες από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα, αλλά και αργότερα, μέχρι και τον Σαλβατόρ Νταλί. Διάλεξα, για να συνοδέψω το άρθρο μας, έναν νεανικό πίνακα του Μιχαήλ Άγγελου (αντιγραφή απο χαρακτικό του Σονγκάουερ).

Σε αυτόν τον πίνακα, Άγγελοι ξεκίνησαν να ανυψώσουν τον Άγιο Αντώνιο στους ουρανούς, αλλά έπεσαν σε ενέδρα δαιμόνων, οι οποίοι προσπαθούν να αρπάξουν τον άγιο. Φοβερά πράγματα.

Οπότε, το όνομα έγινε δημοφιλές σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, ιδίως την Ιταλία και την Ισπανία (κάπου ειδα ότι το Antonio ειναι το δεύτερο συχνότερο αντρικό όνομα στην Ισπανία). Στην Αγγλία υπάρχει η παραλλαγή Anthony, αντί του Antony -αυτό το h προστέθηκε τον 17ο αιώνα όταν κάποιος λόγιος ετυμολόγησε το όνομα από το ελληνικό άνθος (anth-). Στην Αγγλία το 1944 το Anthony ήταν το 6ο δημοφιλέστερο ανδρικό όνομα, αλλά έκτοτε έχει υποχωρήσει σε δημοτικότητα. Πολύ κοινό και το χαϊδευτικό Tony (ο Αντώνης Αμπατιέλος ήταν γνωστός ως Tony στην Αγγλία). Το όνομα υπάρχει και στις σλαβικές χώρες -ο Τσέχοφ ας πούμε.

Στα ελληνικά, εκτός από το Αντώνης και τα υποκοριστικά του (Αντωνάκης κτλ) πολύ διαδεδομένος ήταν ιδίως παλιότερα ο τύπος Τώνης, ενώ έχουμε ακόμα τυπους όπως Ντώνας (ή Ντόνας), Αντωνάς, Ντωνιό(ς). Η Αντωνία δίνει πολύ συχνά την Τώνια/Τόνια, κάποτε συγκόπτεται σε Νίτσα (όπως και άλλα γυναικεία ονόματα) ή και Νία, ενώ αλλοτε εμφανίζονται και ξενοπρεπείς παραλλαγές σαν την Αντουανέτα ή την Αντωνέλλα. Παλιότερα ακουγόταν και το Αντώνα.

Στη φρασεολογία μας, έχουμε μερικές παροιμίες όπου ο Αντώνης ή η Αντώνα εμφανίζονται μαζί με άλλα ονόματα, όπως η:

Κόψε ξύλο κάμε Αντώνη
κι από πλάτανο Μανώλη
κι αν ρωτάς και για τον Γιάννη,
ό,τι ξύλο κόψεις κάνει.

(Υπάρχει και σε άλλες παραλλαγές χωρίς Αντώνη. Η σταθερά είναι ο Γιάννης).

Επίσης: Μπρος Μαριώ και πίσω Αντώνα ή Μπρος Μαρία, πίσω Αντώνης, παροιμία που είχε αναφερθεί σε παλιότερο άρθρο και που χρησιμοποιείται σε ποικίλες περιστάσεις (όποιος ξέρει περισσότερα, ας πει).

Στη συλλογή του Πολίτη υπάρχουν αρκετές παροιμίες για τον άγιο Αντώνιο, τον Αγιαντώνη, και τη ζωή του. Μεταφέρω:

  • Σαν ο Αγιαντώνης το γουρούνι, «επί επιμόνων, εμμενόντων εις τας στρεβλάς ιδέας των, ως ο άγιος Αντώνιος εις την άλογον συμπάθειάν του προς τον χοίρον».
  • Βουβαμός του Αγιαντωνιού! ενν. να σε πιάσει ο βουβαμός, η αφασία του Αγίου Αντωνίου. Λέγεται σε φλύαρους ή φωνασκούντες.
  • Είναι για τον Αγιαντώνη -δηλ. παράφρων, πρέπει να κλειστεί σε μοναστήρι.
  • Ειναι σωστός Αγιαντώνης -δηλ. κάτισχνος όπως ο ασκητής.
  • Κακή ροπή τ’ Αγιαντωνιού -αυτή είναι μετεωρολογική, λέγεται για κακοκαιρία, διότι συχνά στα μέσα του Γενάρη ενσκήπτει βαρύς χειμώνας. Ωστόσο, τότε αρχίζει, στα νοτιότερα μέρη, να ανοίγει ο καιρός, κι έτσι ο Δημ. Λουκάτος καταγράφει την εξής παροιμία:
  • Αφ’ τ’ Αγιαντωνιού και πέρα, δώσ’ του φουστανιού σου αγέρα, σημειώνοντας ότι πέρα από το άνοιγμα του καιρού, τότε πέφτει καρναβάλι όπου όλοι χορεύουν.

Κάπου εδώ να αναφέρουμε και τον όρο «αντουανετισμός» ή «μαριαντουανετισμός» που έχει εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια στην πολιτική μας φρασεολογία και που στηλιτεύει την ανάλγητη και ξεκομμένη από την πραγματικότητα στάση κάποιων σχολιαστών (π.χ. ο αντουανετισμός του Γιάννη Πρετεντέρη). Η αρχή βέβαια βρίσκεται στη φράση που αποδίδεται στη Μαρια Αντουανέτα «Μα γιατί δεν τρώνε παντεσπάνι;», όταν της είπαν ότι οι φτωχοί δεν έχουν ψωμί να φάνε. (Ναι, ξέρω, χρειάζεται άρθρο για τη φράση αυτή).

Σύμφωνα με το διασημόμετρο, ο διασημότερος Αντώνης είναι μακράν ο Αντώνης Ρέμος και ακολουθεί ο Αντώνης Σαμαράς. Ο Τώνης Μαρούδας είναι ο διασημότερος Τώνης. Στα γυναικεία, Τώνια Μαρκετάκη και Τώνια Μοροπούλου, αλλά και η πρώην βουλεύτρια Τόνια Αντωνίου που έχει ίδια ρίζα σε όνομα και επώνυμο (έχω κι έναν παλιό συμμαθητή Αντώνη Αντωνίου, πάντως).

Πέρα από τα ζωγραφικά έργα, και ο Φλομπέρ έχει γράψει για τον Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου -και το έχει μεταφράσει ο Βάρναλης, αλλά δεν το έχω διαβάσει. Σε εντελώς άλλο ύφος, έχουμε τους σατιρικούς μονόλογους του Αντωνάκη (ή της Αντώνας της σερέτισσας) του Ναπ. Λαπαθιώτη.

Να κλείσουμε με τραγούδι. Αναγκαστικά σχεδόν, αν και κάθε άλλο παρά εορταστικό, ο Αντώνης, του Μίκη Θεοδωράκη σε στίχους Ιάκωβου Καμπανέλλη από το Μαουτχάουζεν.

 


AgrinioStories | Πηγή