Καπνικός Σταθμός Αγρινίου – Iστορία (Μέρος 3ο)

Καπνικός Σταθμός Αγρινίου
Ο καπνός ήταν η ταυτότητα της πόλης του Αγρινίου
για πάνω από τρεις αιώνες

Η ιστορία του καπνού (Μέρος 3ο)

του Ηλία Ντζάνη
Πηγή: «αρχείον Αγρινίου», τεύχη 16 και 17

Κ  Α  Π  Ν  Ο  Σ,     Κ  Α  Π  Ν  Ι  Σ  Μ  Α     Κ  Α  Ι     Φ  Ο  Ρ  Ο  Λ  Ο  Γ  Ι  Α

Η εισρόφηση καπνόσκονης από τη μύτη (πρέζα) καθώς και η μάσηση καπνού είναι οι πρώτες ευρείας  κλίμακας χρήσεις του καπνού κατά τους πρώτους χρόνους καλλιέργειας του φυτού. Ακολουθεί παράλληλα η χρήση της καπνοσύριγγας (πίπας), των πούρων και αργότερα των σιγαρέτων, που έδωσαν τη μεγαλύτερη ώθηση στη διάδοση του καπνίσματος και της καλλιέργειας του φυτού. Η συνήθεια εισπνοής καπνού μέσω φιαλοσύριγγας (ναργιλέ) παρουσιάζεται κυρίως στις περιοχές της Περσίας, των Αραβικών Χωρών και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας χρησιμοποιώντας διαφορετικό είδους καπνού (τουμπεκί) με μεγάλη περιεκτικότητα σε νικοτίνη, όπως η  nicotiana rustica,  n. αlata, κ.λπ.

Μέχρι τη δημιουργία και τη διάδοση του τσιγάρου ως προϊόντος απόλαυσης, ο καπνός δεν είχε προκαλέσει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις χώρες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στις οποίες ανήκε και η ελληνική χερσόνησος.

Η πρώτη καπνοβιομηχανία στην Ευρώπη, η Royal Snuff Factory, ιδρύθηκε το 1620 στη Σεβίλλη, πόλη που αποτέλεσε και το πρώτο κέντρο ανά-πτυξης  βιομηχανικής παραγωγής τέτοιων καπνιστικών προϊόντων (η ιστορία της καπνεργάτριας Κάρμεν αρχίζει να διαδραματίζεται στην πόλη αυτή). Ομοίως, στην ίδια πόλη της Ισπανίας το 1784  παράγονται τσιγάρα σε μαζική βιομηχανική κλίμακα, για να ακολουθήσουν άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία το 1844, η Αυστρία το 1865, κ.λπ.

Το κάπνισμα, ως συνήθεια, όταν απέκτησε ευρεία διάδοση τέθηκε υπό διωγμό τόσο από τις πολιτικές και διοικητικές αρχές, όσο και από τη θρησκεία. Οι τιμωρίες που επέβαλλαν στους καπνιστές και οι δύο αυτοί πόλοι της εξουσίας, ιδίως στα απολυταρχικά καθεστώτα,  ήταν βαρύτατες, που άρχιζαν από απλές επιπλήξεις και χρηματικά πρόστιμα μέχρι αφορισμούς, ακρωτηριασμούς και καρατομήσεις. Υπήρχαν όμως και υποστηρικτές του καπνίσματος για διαφόρους λόγους ο καθένας, όπως π.χ. ο Μέγας Πέτρος της Ρωσίας, που βρήκε μία πολύ καλή ευκαιρία για να συμπληρώσει τα έσοδα του δημόσιου προϋπολογισμού της χώρας του. Φαίνεται όμως, πως στη σύλληψη της ιδέας αυτής προηγήθηκε ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιάκωβος 1ος, που στο πλαίσιο του περιορισμού της χρήσης και εισαγωγής καπνού στην Αγγλία εξέδωσε ανώνυμα ένα μικρό βιβλιαράκι με τίτλο: Counterblaste to Tobacco, όπου καταδίκαζε το κάπνισμα ως μία βρώμικη και ανθυγιεινή συνήθεια. Ταυτόχρονα όμως αύξησε το φόρο εισαγωγής του καπνού κατά 40 φορές, από 2 σε 82 πέννες τη λίβρα.

Αργότερα ο ίδιος βασιλιάς ευφυέστερα φερόμενος, αφού διείδε τη δυναμική του καπνού, μείωσε τη φορολογία σε 12 πέννες, πράγμα που οδήγησε σε αύξηση των εσόδων από τη φορολογία του καπνού και όχι σε μείωση, όπως πίστευαν πολλοί οικονομικοί του σύμβουλοί. Σε αναγνώριση αυτής της πετυχημένης πολιτικής ο Κάρολος 1ος της Αγγλίας και ο Καρδινάλιος Ρισελιέ, υπουργός του βασιλέως Λουδοβίκου ΙΓ΄ της Γαλλίας, ενέταξαν σταθερά στην πολιτική τους την επιβολή φόρου στο καπνό για την αύξηση των δημοσίων εσόδων[5]. Έτσι, από τότε και μέχρι σήμερα ο καπνός και η φορολογία των καπνιστικών προϊόντων αναγνωρίστηκαν από όλα τα καθεστώτα και τους πολιτικούς ηγέτες  ως μία πολύ καλή πηγή για τα δημόσια έσοδα.

Στην περιοχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας ιστορικές πηγές αναφέρουν, ότι κατ’ αρχάς η κατανάλωση του καπνού με οποιοδήποτε τρόπο ήταν απαγορευμένη και είχαν ληφθεί διωκτικά μέτρα κατά της χρήσης του καπνού ( Μουράτ Δ΄, Μωάμεθ Δ΄.). Κατά το έτος όμως 1687 ο Σουλεϊμάν ο Γ΄ με ειδικό αυτοκρατορικό διάταγμα καθιέρωσε φόρο κατανάλωσης στον καπνό, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στην ελεύθερη χρήση των προϊόντων του καπνού από το λαό.(Γ. Λάμπρου – Μιλτ. Τζανίδης. «Τα ανατολικά καπνά». Καβάλα,1939).

Αιτία για την απόφαση επιβολής φόρου στον καπνό,  ήταν η μεγάλη απώλεια των εσόδων, που επήλθε με την απαγόρευση κατανάλωσης κρασιού και οινοπνευμάτων και τη συνακόλουθη πρακτικά κατάργηση των φόρων στα προϊόντα αυτά. Βέβαια, η απόφαση αυτή είχε ως συνέπεια να γιγαντωθεί το λαθρεμπόριο ποτών,  αφού η οινοποσία, {σημειωτέον ότι η μέθη θεωρούνταν παρακμιακή εικόνα για την οθωμανική αυτοκρατορία}, που είχε πάρει σοβαρές διαστάσεις, όχι μόνο δεν μειώθηκε, αλλά αυξήθηκε. Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί μία εναλλακτική πηγή εσόδων και αυτή ήταν η φορολογία του καπνού, αφού το κάπνισμα είχε επεκταθεί από την άρχουσα τάξη στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα αυξάνοντας δραματικά την κατανάλωση των καπνιστικών προϊόντων. Αντί λοιπόν της απαγόρευσης και των διώξεων για τη χρήση του καπνού προτιμήθηκε η επιβολή φόρου κατανάλωσης, που κάλυπτε σοβαρές ανάγκες των προϋπολογισμών.

Ιστορικά η φορολογία του καπνού στις διάφορες χώρες μπορεί να παραλλάσσει, αλλά η επιβολή υψηλών φόρων στα καπνιστικά προϊόντα  συνεχίστηκε και καθιερώθηκε ως μέσο άσκησης φορολογικής πολιτικής και είσπραξης εσόδων. Οσάκις έλειπαν έσοδα, αυξανόταν ο φόρος κα-πνού με διάφορα κάθε φορά προσχήματα. Στην ουσία όμως τα κράτη εκ-μεταλλεύονταν και εκμεταλλεύονται ένα ευρύτατα διαδεδομένο εθισμό για την αύξηση των δημοσίων εσόδων.

Σήμερα με το επιχείρημα της προστασίας της υγείας ο φόρος κατανάλωσης στα καπνιστικά προϊόντα ξεπερνά σε ορισμένες χώρες και το 90% της εμπορικής τους αξίας. Επίσης τα αντικαπνιστικά μέτρα θυμίζουν πολύ παλιές εποχές. Η ιστορία πολλές φορές επαναλαμβάνεται ως φάρσα: Τότε λαμβάνονταν αντικαπνιστικά μέτρα για την προστασία της ηθικής ακεραιότητας και ψυχικής υγείας των ατόμων, σήμερα λαμβάνονται για τη σωματική υγεία των πολιτών.

Σε ό,τι αφορά στον ελληνικό χώρο: κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής η καλλιέργεια και οι φόροι στο καπνό καθορίζονται από διατάγματα της Υψηλής Πύλης, που η πρόσβαση σε αυτές τις πηγές είναι σχεδόν αδύνατη για πολλούς λόγους. Έτσι, είναι δύσκολο να βρεθούν στοιχεία για την περίοδο αυτή.

Από την απελευθέρωση και τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους όμως και μετέπειτα μπορεί να βρεθούν στοιχεία σε ελληνικά αρχεία ή βιβλιογραφικές αναφορές. Έγκυρες πληροφορίες και γραπτές μαρτυρίες τεκμηριώνουν την άποψη ότι  μέχρι και το 1883 δεν είχε επιβληθεί καμία φορολογική επιβάρυνση στην κατανάλωση των προϊόντων του καπνού και η χρήση τους στο εσωτερικό της χώρας ήταν ελεύθερη.  Με τον αναγκαστικό νόμο ΑΡΚΣΤ΄ του 1883 επιβάλλεται για πρώτη φορά ενιαία φορολογία σε όλα τα καπνιστικά προϊόντα που διακινούνται στο ελληνικό κράτος. Το 1887 με το 12-4-ΑΥΚ η πώληση του τσιγαρόχαρτου ανατίθεται στο κρατικό μονοπώλιο. Μέχρι το 1912 υπήρχε και φορολογία στην καλλιέργεια, ως στρεμματικό τέλος.

Στους μετέπειτα χρόνους η καπνική νομοθεσία και φορολογία πήρε διάφορες μορφές. Ριζική αλλαγή στην προσέγγιση της καλλιέργειας του καπνού και των προϊόντων του παρατηρείται το 1914 και αργότερα, μετά το 1922, χρονολογία ορόσημο για την καλλιέργεια του καπνού, αφού πάνω σε αυτή στηρίχθηκε μεγάλο μέρος της αποκατάστασης των Ελλήνων προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Το 1922 ενοποιείται ο φόρος καπνού σε όλη τη χώρα, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τους Βαλκανικούς πολέμους.

Από το 1924 παίρνει τη μορφή δεκάτης (για την ακρίβεια 11.5%) επί της τιμής πώλησης, ενώ το 1925 αυξάνεται πάλι ο φόρος με το πρόσχημα της αποζημίωσης των καπνεργατών.

Από τον Ιούνιο του 1927 ο φόρος του καπνού σε φύλλα φτάνει το 19.20%, αφού ένα μέρος διατίθεται για την κάλυψη του Αναγκαστικού Δανείου και υπέρ δήμων και κοινοτήτων. Την ίδια χρονιά καθιερώνεται το ροζ χρώματος τσιγαρόχαρτο των καπνοπαραγωγών από το Υπ. Οικονομικών.

Η καθιέρωση του τσιγαρόχαρτου και των αδειών καπνίσματος για τους ίδιους τους καπνοπαραγωγούς είναι δείγμα της σημασίας, αλλά και της αυστηρότητας, της καπνικής νομοθεσίας για τα καπνιστικά προϊόντα (ανάλογη νομοθεσία κατά την ίδια εποχή εμφανίζεται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες με πρώτη τη Γερμανία). Σημειώνουμε ακόμα την υπαγωγή του τσιγαρόχαρτου στο Ελληνικό Μονοπώλιο και την ίδρυση ξεχωριστής υπηρεσίας στο Υπ. Οικονομικών, της Εφορίας Καπνού, με αποκλειστικό αντικείμενο τον έλεγχο της καλλιέργειας  και των προϊόντων καπνού. Έτσι το 1937 το 60% των εσόδων από τα γεωργικά προϊόντα προέρχεται από τον καπνό.

Σημαντικό οικονομικό ρόλο, και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία στόχων, ξαναπαίζει ο καπνός κατά τη μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο περίοδο καθώς, και κατά την είσοδο της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες αμέσως μετά το 1980, αφού είχε προηγηθεί η απελευθέρωση της καλλιέργειας από το 1978 επί σκοπώ να βρεθεί η Ελλάδα με μεγάλη  καπνοκαλλιέργεια και υψηλή παραγωγή και συνακόλουθα με αιτήματα για  μεγάλες πριμοδοτήσεις. Η μεταπολεμική περίοδος,1948 και εντεύθεν, είναι μία ενδιαφέρουσα ιστορική περίοδος για τον καπνό και την οικονομία της χώρας, αφού ο καπνός συνιστά τη βάση των εξαγωγών και της αγροτικής ανάπτυξης, ενώ παράλληλα είναι ο καταλύτης για την εξέλιξη του αγροτοσυνδικαλιστικού κινήματος και τη δημιουργία της συνεταιριστικής βιομηχανίας με πρότυπα τη ΣΕΚΕ και ΣΕΚΑΠ. Από τη μελέτη διαχρονικά όλων των στατιστικών δεδομένων συνάγεται, ότι ο καπνός έπαιξε σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην οικονομική, αλλά γενικότερα στην όλη ιστορική εξέλιξη του Ελληνικού Κράτους.

Δείτε όλες τις συνέχειες στο link που ακολουθεί:
Καπνικός Σταθμός Αγρινίου

5. Tobacco Encyclopedia, Ernst Voges, TJI,1984)

Φωτογραφία: Καπνικός σταθμός