Ο Καμύ διδάσκει πως
η κατρακύλα του βράχου του Σισύφου
είναι η αφετηρία της «συνείδησής»
«Είν’ η προσπάθειές μας, των συφοριασμένων˙ | είν’ η προσπάθειές μας σαν των Τρώων. | κομμάτι κατορθώνουμε κομμάτι | παίρνουμ’ επάνω μας […] | Μα πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά | […] Όμως η πτώσις μας είναι βεβαία». (Κ.Π. Καβάφης «Οι Τρώες»)
Βιβλική καταστροφή, τραγωδία, υδάτινος εφιάλτης, ακραία καιρικά φαινόμενα, η Θεσσαλία μία απέραντη λιμνοθάλασσα, υγειονομική βόμβα, ανείπωτη συμφορά, ανυπολόγιστη οικονομική καταστροφή… Όλοι οι παραπάνω όροι χρησιμοποιούνται για να αποτυπώσουν με ενάργεια το δυστοπικό τοπίο που προκάλεσε η κακοκαιρία Daniel στο Θεσσαλικό κάμπο. Κάποιοι αναρωτιούνται ποιος μπορεί να είναι ο ένοχος αυτής της τραγωδίας τόσο της Θεσσαλίας όσο και της Ελλάδας γενικότερα.
Ο Οιδίποδας για μία ανάλογη συμφορά της Θήβας ζήτησε το χρησμό του Μαντείου για να μάθει τον αίτιο, αφού οι πολίτες γονατιστοί ζητούσαν από αυτόν την σωτηρία της πόλης τους: «Ικετεύομεν σε πάντες οίδε πρόστροποι / αλκήν τιν’ ευρείν ημίν…/ ίθ, ω βροτών άριστ’, ανόρθωσον την πόλιν».
Επειδή, όμως, σήμερα δεν υπάρχουν μαντεία , ούτε ζητούνται ανθρωποθυσίες για την σωτηρία της Ελλάδας, οφείλουμε να βρούμε την αιτία και τη λύση στα πολλά προβλήματα που ταλανίζουν τη χώρα μας με οδηγό την σοφία και την εμπειρία του παρελθόντοςαλλά και τα νέα δεδομένα που καθημερινά αλλάζουν. Η συμβουλή του Κρέοντα προς τον Οιδίποδα σε ανάλογη περίπτωση είναι πάντα επίκαιρη και διαχρονική.
«Το δε ζητούμενον / αλωτόν, εκφεύγει δε τ’ αμελούμενον»
(Το ζητούμενο μπορεί να επιτευχθεί, αλλά μας ξεφεύγει αυτό για το οποίο αμελούμε).
Πολλοί αναλυτές, λοιπόν, στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν αυτήν την κακοδαιμονία της χώρας μας με τα πολλαπλά “κατάγματα”(σύγκρουση τρένων, πυρκαγιές, πλημμύρες…) καταφεύγουν στην αρχαία μυθολογία αναζητώντας τις σχετικές αναλογίες. Επισημαίνουν πως η σύγχρονη Ελλάδα δοκιμάζεται σκληρά, ως εάν να κουβαλά την κατάρα και την τιμωρία των Σισύφου και του Τάνταλου. Και οι δύο αυτοί μυθικοί ήρωες είναι τα σύμβολα της “ατελέσφορης προσπάθειας”.
Δεν λείπουν, βέβαια, και οι συνήθεις εσχατολογικές θεωρίες περί συντέλειας και του επερχόμενου τέλους του κόσμου. Προς τούτο επικαλούνται την κλιματική αλλαγή ως προπομπό των δεινών που θα ακολουθήσουν, αφού ο άνθρωπος απομακρύνθηκε από το θεό και συμπεριφέρεται αλαζονικά. Στα χείλη κάποιων από αυτούς βρίσκεται η φράση του Χορού από την τραγωδία«Οιδίπους Τύραννος»:“Έρρει τα Θεία” (χάθηκε ο σεβασμός στους Θεούς).
Οι Μύθοι
Η καταφυγή, λοιπόν, στους αρχαίους μύθους πέραν όλων των άλλων μάς βοηθά να ερμηνεύσουμε την σύγχρονη δυστοπία της χώρας μας, αλλά και να διαχειριστούμε το φόβο που απορρέει από αυτήν. Κι αυτό γιατί ο Μύθος αντιπαλεύει με το Λόγο (αιώνες τώρα) χρησιμοποιώντας οι καθένας διαφορετικά μέσα. Ο Λόγος τις έννοιες και την απόδειξη, ο δε Μύθος την εικόνα και την περιγραφή.
Ας επιστρέψουμε, λοιπόν, στο μαγικό χώρο των μύθων στην προσπάθειά μας να ερμηνεύσουμε με έναν διαφορετικό τρόπο και με άλλους κώδικες την σημερινή κακοδαιμονία της χώρας μας που τείνει για κάποιους να αποτελέσει την θλιβερή “κανονικότητα” των επόμενων χρόνων
Πολιτικοί αναλυτές, κοινωνικοί μελετητές, εθνολόγοι και ερευνητές της ανθρώπινης ψυχολογίας συγκλίνουν στη διαπίστωση πως άτομα και λαοί διαμορφώνονται από τους μύθους που οι ίδιοι δημιούργησαν για να κατανοήσουν την πραγματικότητα. Μύθοι που αποκρυπτογραφούν τις μύχιες επιθυμίες των ανθρώπων, τις φοβίες τους, τις ενοχές τους αλλά και τη θέλησή τους να εκφράσουν το «άρρητο».
Σε ένα άλλο επίπεδο οι μύθοι αποτυπώνουν με ενάργεια τα κοινωνικά κρατούντα, τις αξίες, την έννοια του μέτρου αλλά και την κοινωνική ηθική. Η ατομική βιοθεωρία, οι κοσμοθεωρίες, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και μια ενδογενής φιλοσοφική ενατένιση του κόσμου πηγάζουν από μύθους που καθόρισαν τη φιλοσοφική σκέψη αλλά και τον τρόπο ζωής ανθρώπων και λαών.
Μέσα από τους μύθους αναδύονται μυθικές – ηρωικές μορφές ως εκφραστές μιας στάσης ζωής(ατομικής και εθνικής), άλλοτε θετικής κι άλλοτε αρνητικής. Άλλοτε αισθητοποιούν με τις πράξεις τους την ανάγκη – αξία της εξέγερσης – ελευθερίας κι άλλοτε με το πάθημα – τιμωρία τους την «ύβριν» που διέπραξαν και το μέγεθος της τιμωρίας τους. Στο μακρύ κατάλογο της ελληνικής μυθολογίας ξεχωρίζουν οΙξιών, ο Τάνταλος, ο Άτλαντας, ο Σ ί σ υ φ ο ς και ο Προμηθέας.
Η σισύφεια προσπάθεια
Ο Σίσυφος ως μορφή δεσπόζει στην ελληνική μυθολογία και είναι επίκαιρος στο βαθμό που ως χώρα και λαός κουβαλάμε ένα «βάρος»(οικονομικό χρέος, πυρκαγιές, πλημμύρες) και προσπαθούμε να απαλλαγούμε από αυτό κουβαλώντας το στους ώμους μας. Όλοι διαπιστώνουν πως οι προσπάθειές μας είναι μάταιες και το τέλος προδιαγεγραμμένο. Δεν θα μπορέσουμε να αντέξουμε, οι δυνάμεις μας είναι λίγες και ο βράχος – το χρέος. καταστροφές θα μας βυθίσει. Ο Καβάφης προβλέπει την «βεβαία πτώση» αλλά εμείς θα συνταχθούμε με το Σίσυφο. Θα ξαναπροσπαθήσουμε γιατί «θαρρούμε πως με απόφαση και τόλμη/ θ’ αλλάξουμε της τύχης την καταφορά».
Πολλοί μιλούν για μια σισύφεια προσπάθεια που καταδεικνύει το ακαταμάχητο πνεύμα του λαού μας, τη βαθιά επιθυμία μας για ελευθερία, τη θέλησή μας να μην αποδεχτούμε την πραγματικότητα, την εδραία πεποίθησή μας πως οι αποτυχίες είναι η δύναμή μας και πως η ζωή (ατομική και εθνική) νοηματοδοτείται από τη σύγκρουσή μας προς αυτό που μας υπερβαίνει ως ύπαρξη.
Ωστόσο, κάποιοι άλλοι – οι «φρόνιμοι» διαβλέπουν έναν παραλογισμό στις προσπάθειές μας ή το λιγότερο μια αδυναμία να γνωρίσουμε ή να αποδεχτούμε τη σκληρή πραγματικότητα. Προτείνουν την απόλυτη τιμωρία μας, την καταβύθισή μας και την υποταγή σε εκείνες τις δυνάμεις που γνωρίζουν και μπορούν να μάς «σώσουν». Μόνον έτσι θα επέλθει η «κάθαρσις», αφού δεν είχαμε προνοήσει την καταστροφή μας ή δεν μπορέσαμε – ούτε να την αποφύγουμε.
Στο ατομικό και συλλογικό ασυνείδητο αντιπαλεύουν οι δυο μυθικές μορφές: Ο Σίσυφος και ο Προμηθέας. Και οι δύο πάσχουν. Ο καθένας για διαφορετικά παραπτώματα. Ο Σίσυφος τιμωρείται γιατί με την εξυπνάδα – πονηριά του ξεγέλασε τους θεούς (ακόμη και το θάνατο. Τον έδεσε…..) και κινδύνευσε να ανατραπεί η φυσική τάξη του σύμπαντος (κατάργηση του θανάτου). Ο Προμηθέας καρφωμένος στο βράχο του Καυκάσου υποφέρει γιατί εναντιώθηκε στην εξουσία του Δία και δώρισε τη φωτιά στους ανθρώπους.
Ο Σίσυφος εκφράζει τη ματαιότητα της ανθρώπινης προσπάθειας απέναντι στο μοιραίο και στην αναγκαιότητα.ΟΠρομηθέας έχει καθιερωθεί ως το παγκόσμιο σύμβολο της εξέγερσης και της ελευθερίας. Από μια άλλη οπτική γωνία ο Σίσυφος συμπυκνώνει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και τη δύναμη να δοκιμάζεται, χωρίς να λυγίζει, από δυνάμεις υπέρτερες. Ο Προμηθέας την ανθρώπινη προσπάθεια να απελευθερωθεί από τις παραδοσιακές και κατεστημένες εξουσίες.
Στις σύγχρονες συνθήκες ως λαός και άτομα είναι δύσκολο να ταυτιστούμε με τον Προμηθέα. Η εξέγερση, η επανάσταση και η βίαιη ρήξη με τα καθιερωμένα φαντάζουν δύσκολα και γνωρίσματα μιας άλλης εποχής. Εξάλλου τα δώρα του Προμηθέα (επιστήμη, τεχνολογία…) φαίνεται να διέψευσαν τα όνειρα του ανθρώπου για πλήρη ελευθερία κι ευτυχία. Οι πληγές που επέφεραν η επιστήμη – τεχνολογία και ο στείρος ορθολογισμός, όπως και η Τεχνητή Νοημοσύνηδημιούργησαν ένα κλίμα απαισιοδοξίας και δυσπιστίας.
O Σίσυφος και η Ελλάδα
Έτσι μοιραία ο σύγχρονος άνθρωπος – η σημερινή Ελλάδα (των πυρκαγιών, των πλημμυρών και της απαξίωσης της ανθρώπινης ζωής) εστιάζει την προσοχή του στον αγώνα για επιβίωση, που θεωρείται αναγκαίος όρος για το μεγάλο άλμα. Γι’ αυτό ο Σίσυφος ως σύμβολο και μυθική μορφή βρίσκεται πιο κοντά μας. Ο Σίσυφος υπομένει, προσπαθεί, ελπίζει, αποτυγχάνει, επαναλαμβάνει τα ίδια αλλά δεν παραιτείται, ούτε δραπετεύει. Βρίσκει το κουράγιο και την υπομονή να ξαναρχίσει χωρίς γογγυτά.
Σε αυτό το σημείο βρίσκεται και ο σύγχρονος άνθρωπος (Ελλάδα). Αναζητά την ελπίδα και το νόημα της ζωής κάθε φορά που ο βράχος κατρακυλά (και είναι πολλές οι φορές), λίγο πριν φθάσει στην κορυφή. Η επανάληψη της ίδιας, μάταιης προσπάθειας χρειάζεται δύναμη κι αυτοπεποίθηση. Προς τι, όμως, όλα αυτά, όταν το τέλος είναι προδιαγεγραμμένο; Σε όλα αυτά υπάρχει κάποιος παραλογισμός, γιατί και η προσπάθεια του Σίσυφου εμπεριέχει το «παράλογο» σύμφωνα και με τον Καμύ «… ο Σίσυφος είναι ο παράλογος ήρωας». Είναι ελεύθερος μόνο τη στιγμή πριν οδηγήσει την πέτρα στην κορυφή. Μετά, η επανάληψη, η μονοτονία αλλά όχι, όμως, η παραίτηση και η αδράνεια. «Τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι…../ και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει» (Κ.Π. Καβάφης «Μονοτονία»).
Με παραστατικό τρόπο ο Καμύ στο έργο του «Ο μύθος του Σισύφου» γράφει «…..ενώ επιστρέφει βέβαιος πια για την επανάληψη του βασανιστηρίου του είναι η ώρα της συνείδησης… είναι ανώτερος από τη μοίρα του. Είναι ισχυρότερος από το βράχο του…. Δεν υπάρχει μοίρα που να μη νικιέται με την περιφρόνηση… Ακόμα κι ο ίδιος ο αγώνας προς την κορυφή φτάνει για να γεμίσει την ανθρώπινη καρδιά. Πρέπει να φανταστούμε το Σίσυφο ευτυχισμένο». Πόσο κοντά ως άτομα και λαός – χώρα βρισκόμαστε με τον Σίσυφο;
«Για το καλύτερο εμείς θα προσπαθούμε./ Και όσο θα προσπαθούμε τόσο θα χαλνούμε,/ θα μπλέκουμε τα πράγματα, ως να / βρεθούμε/ στην άκρα σύγχυσι. Και τότε θα σταθούμε»(Κ. Π. Καβάφης «Η επέμβασιςτων θεών»).
Οι «επτά πόλεμοι, οι τέσσερις εμφύλιοι, ο επτά πτωχεύσεις» καταδεικνύουν περίτρανα τη Σισύφεια πορεία της Ελλάδας, στοιχείο που μαρτυρά πως ο «παράλογος» ήρωας αποτελεί το πρότυπό μας. Μέλλει, όμως, να βρούμε το βηματισμό μας για το αύριο ανακαλώντας στη μνήμη μας το ένδοξο παρελθόν, τη γνώση του παρόντος και τα όνειρα για το μέλλον.
Η ανάγκη για προσπάθεια
Σύμβουλοί μας στην μελλοντική πορεία ο Καβάφης με το «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» που προτρέπει μια περήφανη στάση γι’ αυτά που χάσαμε και για όσα διαψεύστηκαν οι ελπίδες μας «Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, / αποχαιρετά, την Αλεξάνδρεια που χάνεις» (Η τραγικότητα της συνειδητοποίησης της πραγματικότητας δεν είναι απαισιοδοξία, όπως πολλοί ερμηνεύουν τον ποιητή).
Ο Καμύ διδάσκει πως η κατρακύλα του βράχου του Σισύφου είναι η αφετηρία της «συνείδησής» του. Το παράλογο της επανάληψης της καθημερινότητας είναι η νίκη του ανθρώπου ενάντια σε εκείνες τις δυνάμεις που τον ωθούν στην παραίτηση «Ο βράχος του ανήκει, το μαρτύριο του ανήκει, η μοίρα του ανήκει».
Ο Νίτσε με τα λόγια του Ζαρατούστρα μας υπενθυμίζει την «Αιώνια επιστροφή»«επιστρέφω αιωνίως σ’ αυτήν την ίδια και την αυτή ζωή…. για να διδάξω και πάλι την αιώνια επιστροφή όλων των πραγμάτων». Σκληρός ο λόγος του, αλλά αληθινός που μας οδηγεί στην ουσία της ίδιας της ζωής.
Ως άτομα και λαός δεν μπορούμε να αποτινάξουμε από τους ώμους τους μύθους μας. Μας βαραίνουν και μας καθοδηγούν. Είναι η μοίρα μας, η συνείδησή μας. Αν τους ξεχάσουμε θα ξεστρατήσουμε. Αν τους ακολουθήσουμε θα διασώσουμε την ταυτότητά μας κι ας εμπεριέχει το παράλογο και τη ματαιότητα του Σισύφου. Τουλάχιστον προσπαθούμε κι ας γνωρίζουμε το τέλος.
Όρθιοι στη ματαιότητα
Η παρακάτω ιστορία έχει να μας διδάξει πολλά: «Κάποτε ένας ηλικιωμένος άντρας περπατούσε νωρίς το πρωί μετά από μια καταιγίδα, σε κάποια παραλία. Καθώς περπατούσε, είδε από μακριά ένα αγόρι που έσκυβε και πετούσε κάτι μέσα στη θάλασσα. Ο άντρας τον πλησίασε, και είδε πως το αγόρι πετούσε στη θάλασσα αστερίες που είχαν ξεβραστεί στην αμμουδιά μετά την καταιγίδα, και βρίσκονταν μακριά από τη θάλασσα λόγω της παλίρροιας. Παρατήρησε για ώρα το μικρό αγόρι να μαζεύει και να πετάει τους αστερίες πίσω στη θάλασσα, και κάποια στιγμή τον ρώτησε με απορία:
– Γιατί μπαίνεις στον κόπο και το κάνεις αυτό; είναι δεκάδες οι αστερίες που θα μείνουν και θα πεθαίνουν τελικά στην αμμουδιά. Δεν έχει σημασία αυτό που κάνεις!
Το αγόρι τον κοίταξε, του χαμογέλασε και του απάντησε:
– Έχει όμως σημασία για αυτόν εδώ τον αστερία και τον πέταξε μέσα στην θάλασσα….»(Βασίλης Χλέτσος, Μυσταγωγία).
Ο μικρός έσωσε τον αστερία, ο Σίσυφος δεν παραιτήθηκε από τη ματαιότητα να κυλά έναν βράχο… Εμείς μπορούμε να σταθούμε όρθιοι στην σκληρή πραγματικότητα(Πυρκαγιές, Πλημμύρες) και να επαναλάβουμε μια αποτυχημένη προσπάθεια;
«Τι κι αν τα κύματα έσβησαν τα ίχνη των/ βημάτων μας στην άμμο;/ Τι κι αν ο άνεμος γκρέμισε τα χωρίς/ θεμέλια κάστρα μας…./ Εμείς, μια φορά, παλέψαμε…./ Μόνο μια παρατήρηση αρμόζει:/ ας μείνουμε, τουλάχιστον, ηττημένοι/ άρχοντες˙/ ας μείνουμε ηττημένοι άρχοντες και όχι/ νικημένοι σκλάβοι./ Είναι κι αυτό μια περηφάνεια».(Χρήστος Τρύφωνας – «Απολογία Σισύφου»).
