Τα γνωστά γυμνά της Νelly’s
αφορούν δύο διαφορετικές φωτογραφίσεις
της Mona Paeva το 1928 και της χορεύτριας Nikolska το 1929
Η Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραϊδάρη (23 Νοεμβρίου 1899 – 17 Αυγούστου 1998), γνωστή ως Nelly’s από την αγγλική υπογραφή της, υπήρξε Ελληνίδα φωτογράφος με διεθνή αναγνώριση. Γερμανικής φωτογραφικής επιρροής, έχοντας αποκομίσει από τους Γερμανούς δασκάλους της Hugo Erfurth και Franz Fiedler την πικτοριαλιστική τεχνική και την κλασική αισθητική, το έργο της Μικρασιάτισσας καλλιτέχνιδας από το Αϊδίνι χαρακτηρίζεται από κινητικότητα και ελευθερία, όπως και η ίδια η ζωή της.
Μετά την εγκατάσταση με την οικογένειά της στην Αθήνα το 1924, φτιάχνει το πρώτο της εργαστήριο επί της οδού Ερμού. Τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί θησαυροί αποτυπώθηκαν συστηματικά από την Nelly’s με τους πειραματισμούς με το φυσικό φως και την αποτύπωση των αρχαίων ναών στη διαμνημειακή τους σχέση να παραπέμπουν στις λήψεις του επίσης Γερμανού φωτογράφου και μαθητή του Erfurth, Walter Hege.
Τα γνωστά γυμνά της αφορούν δύο διαφορετικές φωτογραφίσεις, πρώτα της Mona Paeva, διάσημης χορεύτριας της Opera Comique, που έδινε εκείνο τον καιρό παραστάσεις στην Αθήνα (1928) και εν συνεχεία της Ουγγαρέζας χορεύτριας Nikolska ένα χρόνο αργότερα (1929).
Οι αέρινες φωτογραφίες της ολόγυμνης Ρωσίδας χορεύτριας Μόνα Πάεβα ενώ χορεύει στην Ακρόπολη κόβουν την ανάσα ακόμη και σήμερα, αν και η Ελληνίδα φωτογράφος Νelly’s τόλμησε να τις τραβήξει το 1929!
Οι αβάν γκαρντ φωτογραφίες της με τη γυμνή Mona Paeva στον Παρθενώνα, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στο γαλλικό περιοδικό Illustration de Paris, προκάλεσαν ένα μικρό σκάνδαλο στην περιορισμένη τότε πόλη των Αθηνών. Τη φωτογράφιση της Nelly’s υπερασπίστηκε τότε ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Παύλος Νιρβάνας από τις στήλες της εφημερίδας “Ελεύθερο Βήμα”, τον Μάιο του 1929.
Έχει ενδιαφέρον πως η πρώτη φωτογράφιση προέκυψε τυχαία, όταν και η Σεραϊδάρη είδε γυμνή τη χορεύτρια, καθώς εκείνη προετοιμαζόταν για να ποζάρει με ρούχα, και της πρότεινε μερικές λήψεις για προσωπική χρήση. Έπειτα από λίγες ημέρες, μία από τις επίμαχες φωτογραφίες δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό L’ Illustration de Paris, προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις και μεγάλη αίσθηση, με τον αθηναϊκό Τύπο να τη χαρακτηρίζει ως «βεβήλωση» του μνημείου και της ιστορίας.
Σύμφωνα με την ίδια, το πρώτο γυμνό προέκυψε τυχαία (απόσπασμα από το περιοδικό «Επτά Ημέρες»):
Η Nelly’s όταν αφηγείται την ιστορία των φωτογραφιών εκείνων, επιμένει ότι είχε τηρήσει όλους τους κανονισμούς. Είχε ζητήσει άδεια από τον διευθυντή της Ακρόπολης, Αλέξανδρο Φιλαδελφέα, με σκοπό να κάνει μια καλλιτεχνική φωτογράφιση με μοντέλο τη Μόνα Πάιβα, διάσημη χορεύτρια της Κομεντί Φρανσέζ που έδινε εκείνο τον καιρό παραστάσεις στην Αθήνα. Η άδεια της δόθηκε ευχαρίστως.
«Είχα πάρει μαζί μου πολλά μέτρα άκοπες μουσελίνες, αρχαϊκά πέπλα για την όμορφη μπαλαρίνα. Από τη διεύθυνση της Ακρόπολης μου είχαν πει ότι η φωτογράφιση έπρεπε να γίνει μετά το επισκεπτήριο. Έτσι για να μην είμαστε δυο κοπέλες μόνες στην ερημιά παρακάλεσα τον πατέρα μου να μας συνοδεύσει. Ήταν όμως εκεί και ο ίδιος ο Φιλαδελφέας. Μας έδειξαν το σπιτάκι του φύλακα και μας είπαν ότι η καλλιτέχνης μπορούσε να αλλάξει εκεί και να βάλει τα πέπλα που είχα φέρει μαζί μου. Η πόρτα ήταν μισάνοιχτη, και καθώς ο ήλιος έγερνε και γέμιζε με φως τον μικρό χώρο, είδα για πρώτη φορά την ξένη χορεύτρια ολόγυμνη. Μου φάνηκε πως ενσάρκωνε το πνεύμα των αρχαίων μαρμάρων! «Θα μπορούσατε να ποζάρετε τελείως γυμνή;» είπα. Δέχτηκε. Έτρεξα και ρώτησα τον Φιλαδελφέα. Η απάντησή του ήταν καταφατική: «Φτάνει οι φωτογραφίες να μην είναι για δημοσίευση».
Η ξένη χορεύτρια προχώρησε ολόγυμνη, κρατώντας μόνο ένα μικρό κλωνάρι ελιάς. Κι άρχισε να χορεύει μέσα στον Παρθενώνα, ενώ η Nelly’s με την παλιά της Λάικα απαθανάτιζε τις διάφορες φάσεις του εξαίσιου θεάματος. Όταν η Μόνα Πάιβα έφυγε από την Αθήνα, η Nelly’s της έδωσε μερικές από τις φωτογραφίες που είχε τραβήξει. Ύστερα από λίγο καιρό μία από αυτές τις φωτογραφίες δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Illustration de Paris, και ο αθηναϊκός Τύπος αντέδρασε έντονα χαρακτηρίζοντας τη γυμνή φωτογράφιση «βεβήλωση».
Ένα χρόνο αργότερα η τολμηρή Nelly’s προτείνει στην Ουγγαρέζα χορεύτρια Νικόλσκα να ποζάρει και αυτή γυμνή στο βράχο της Ακρόπολης. Ο Φιλαδελφέας της δίνει ξανά άδεια, όμως αυτή τη φορά η φωτογράφος ντύνει τη Νικόλσκα με πέπλα έτσι ώστε να μην ξεσπάσουν νέες αντιδράσεις.
Ακολούθησε η δεύτερη φωτογράφηση της Nikolska, αυτή τη φορά με πέπλο για να αποφευχθούν οι όποιες ενστάσεις και διαμαρτυρίες. Λίγα χρόνια αργότερα οι φωτογραφίες με τις γυμνές χορεύτριες έγιναν αφίσες και παρουσιάστηκαν στο περίπτερο του ελληνικού τουρισμού στην έκθεση του Παρισιού το 1936, αφήνοντας εποχή.
Η «βεβήλωση»
«Διαμαρτύρομαι εν ονόματι των Ολυμπίων θεών, οι οποίοι, ως γνωστόν, όχι μόνο επερπατούσαν γυμνοί, αρσενικοί και θηλυκοί, αλλά και θεόγυμνοι ελατρεύοντο στους ναούς των…».
Με αυτά τα λόγια, ο Παύλος Νιρβάνας ανέλαβε από τη στήλη του Ελεύθερου Βήματος το Μάιο του 1929 την υπεράσπιση της νέας φωτογράφου Nelly’s, επειδή τόλμησε το 1927 να φωτογραφήσει γυμνή στον Παρθενώνα τη Mona Paeva —πρώτη μπαλαρίνα της Opera Comique— “βεβηλώνοντας” έτσι τον Ιερό Βράχο.
«Η φωτογράφηση του γυμνού σώματος ούτε και τότε ήταν κάτι τόσο σπάνιο και προκλητικό. H Nelly’s δεν πρωτοτυπούσε φωτογραφίζοντας γυμνά. Κανένας όμως δεν είχε τολμήσει να φωτογραφήσει γυμνά σ’ ένα χώρο-ταμπού, σ’ ένα χώρο-σύμβολο ενός ολόκληρου πολιτισμού. Αυτός, άλλωστε, ήταν και ο λόγος που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, ιδιαίτερα του συντηρητικού χώρου.
Τα γυμνά της Nelly’s, πέρα από τη φωτογραφική τεχνική τους αρτιότητα, διακρίνονται από μία έντονη εσωτερικότητα που αναδεικνύει, δίπλα στη γλυπτικότητα των όγκων και στην “πλαστικότητα” τoυ φωτός, όλη την πνευματικότητα του αρχαίου κλασικού ιδεώδους, όπως εκφράζεται μέσα από τo γυμνό σώμα. Χωρίς καμιά πρόθεση να δημιουργήσει σκάνδαλο ή απλά να πουλήσει τις φωτογραφίες της στοχεύοντας στο εύκολο κέρδος και τη διαφήμιση του ονόματός της, η Nelly’s φωτογραφίζει τη χορεύτρια για τον εαυτό της, πιστεύοντας ότι βρίσκει ανάμεσα σ’ αυτήν και το Ναό μία παλιά ξεχασμένη σχέση που βασίζεται στην ισορροπία, το μέτρο και την αρμονική συνύπαρξη της αρχιτεκτονικής κλίμακας και του ανθρώπου…», γράφει η Κατερίνα Κοσκινά.
Το ανδρικό μοντέλο στη φωτογράφηση είναι ο σπουδαίος αθλητής και κατοπινός πρόεδρος του Πανιωνίου, Δημητρός Καραμπάτης.
Η Nelly’s (Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) γεννήθηκε στο Αϊδίνι, αλλά έλαβε την πρώτη της μόρφωση στη Σμύρνη, όπου εγκαταστάθηκε η οικογένειά της μετά την καταστροφή του Αϊδινίου. Παρόλο που μετέβη στη Δρέσδη μαζί με τον αδελφό της για να σπουδάσει ζωγραφική, εντέλει την κέρδισε η φωτογραφία, στην οποία στράφηκε με δασκάλους τον Ούγκο Έρφουρτ διάσημο προσωπογράφο της Δρέσδης και τον Φραντς Φίλντερ.
Μετά την εγκατάσταση της οικογένειας στην Αθήνα του 1924, η Έλλη Σουγιουλτζόγλου φτιάχνει το πρώτο της εργαστήριο επί της οδού Ερμού και ασχολείται με τη φωτογράφιση πορτρέτων και θεματικών ενοτήτων κατ’ ιδίαν ή επί παραγγελία του ΥΠ.ΠΟ. Πρόσφυγας ουσιαστικά η Ελληνίδα φωτογράφος απαθανάτισε με ζωντάνια πορτρέτα προσφύγων αλλά και σημαντικών προσώπων της εποχής της, όπως ο Κωστής Παλαμάς και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ιδιαίτερη θέση στο έργο της κατέχουν οι γυμνές ή ημίγυμνες φωτογραφίσεις στην Ακρόπολη της Μόνα Πάεβα (Mona Paeva), πρώτης μπαλαρίνας της Opera Comique, οι οποίες προκάλεσαν σκάνδαλο στην κοινωνία του Μεσοπολέμου, όταν δημοσιεύθηκαν το 1929, στο γαλλικό περιοδικό Illustration.
Στη σειρά “Παραλληλισμοί” επιχειρεί να συγκρίνει προσωπογραφικά βοσκούς και χωριατοπούλες με κούρους και κόρες για να αποδείξει τη φυλετική συνέχεια των Eλλήνων. Όταν το Υπουργείο Τύπου και Τουρισμού της δικτατορίας Μεταξά της αναθέτει το 1939 να διακοσμήσει με τις φωτογραφίες της το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης, η Σεραϊδάρη επιλέγει και χρησιμοποιεί αυτές ακριβώς τις φωτογραφίες κάνοντας ένα γιγαντιαίο κολλάζ. Παρόλο που αρκετοί κριτικοί θεώρησαν τους παραλληλισμούς της αφελείς και αρκετοί τους συνέδεσαν με τη ναζιστική ιδεολογία της εποχής (το Τρίτο Ράιχ και ο “Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός” του Μεταξά), η ίδια η Nelly ήταν εξαιρετικά περήφανη γι’ αυτούς, και μάλιστα επιθυμούσε να τους εκδώσει σε αυτόνομο λεύκωμα.
Στο εξωτερικό
Φωτογράφισε τις Δελφικές Γιορτές του Άγγελου Σικελιανού και της γυναίκας του Εύας Πάλμερ το 1927 και κατ’ αποκλειστικότητα το 1930, ενώ το 1936 μετέβη στο Βερολίνο για να φωτογραφίσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τη βρήκε στις ΗΠΑ, όπου έμεινε αναγκαστικά σχεδόν 27 χρόνια, από το 1939 μέχρι το 1966. «Η πόλη της Νέας Υόρκης έδωσε στη Nelly’s», κατά την Κατερίνα Κοσκινά, «και τη δυνατότητα να καταγράψει σημαντικές στιγμές από την οικοδόμησή της και να αποτυπώσει στιγμιότυπα από την κίνηση των δρόμων και των πλατειών της. Έτσι, με δύο σημαντικότατες φωτογραφικές σειρές, το “Easter Parade” και τους “Δρόμους”, κατέπληξε το νέο δάσκαλό της και απέδειξε ότι εκτός από το να εκτελεί παραγγελίες είναι σε θέση να δώσει μια νέα δυνατότητα ανάγνωσης της αρχιτεκτονικής».
Επιστροφή στην Ελλάδα και τέλος
Το 1966, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, έμεινε με τον σύζυγό της Άγγελο Σεραϊδάρη στη Νέα Σμύρνη διαμορφώνοντας το διαμέρισμά της σε φωτογραφικό μουσείο. Το 1989 δημοσίευσε την αυτοβιογραφία της. Δώρισε το μεγαλύτερο κομμάτι του έργου της στο Μουσείο Μπενάκη. Έχει τιμηθεί με το παράσημο του Ταξιάρχη του Φοίνικα, με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ εξέδωσε πολλά λευκώματα με φωτογραφίες της και παρουσίασε τα έργο της σε πολλές εκθέσεις. H Έλλη Σεραϊδάρη πέθανε στη Νέα Σμύρνη Αττικής, στις 17 Αυγούστου του 1998.
