.
Λευτέρης Τηλιγάδας
Το Αγρίνιο μετά την 28η Οκτωβρίου 194ο
και η Μεγάλη Εβδομάδα του 1941
Οι δύο βομβαρδισμοί της πόλης:
τη Μεγάλη Τετάρτη και το Μεγάλο Σάββατο του 1941
Η κατάληψη της πόλης και ο στρατωνισμός των κατοχικών δυνάμεων
| Ο Δήμος Αγρινίου είχε το 1940 συνολικά 20.492 κατοίκους. Στην πόλη του Αγρινίου ήταν καταγεγραμμένοι 15.934 κάτοικοι, στον Άγιο Κωνσταντίνο 2.850, στα Διαμανταίικα 250, στην Καμαρούλα 586, στο Μπίτσοβο 280, στο Μπούζι 120, στο Πυργί 370 και στον Σχίνο 102 κάτοικοι[1]. Δήμαρχος Αγρινίου εκείνη τη εποχή, από τις 11 Φεβρουαρίου του 1934 μέχρι το 1942, ήταν ο Δημήτρης Βότσης, του οποίου η νόμιμη τετραετής θητεία παρατάθηκε επειδή μεσολάβησε η δικτατορία του Μεταξά το 1936, η κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940 και η κατοχή της χώρας από τις δυνάμεις του «Άξονα» το 1941.[2]
Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940, οι καμπάνες των εκκλησιών της πόλης και των χωριών άρχισαν να χτυπούν συνεχώς, και οι Αγρινιώτες σιγά σιγά πληροφορούνταν για την πρωινή επίθεση που εξαπέλυσε η Ιταλία εναντίον της Ελλάδας.
Τις αμέσως επόμενες μέρες «ελληνικά στρατεύματα διέσχιζαν τον κεντρικό δρόμο του Αγρινίου (Αφών Παπαστράτου), από το Νότο προς το Βορρά, με προορισμό το Μέτωπο»[3], ενώ ταυτόχρονα άρχισαν να εγκαθίστανται στην πόλη οι απαραίτητες στρατιωτικές υπηρεσίες, αφού το Αγρίνιο αποτελούσε τη μεγαλύτερη πόλη μετά την πρώτη γραμμή του μετώπου. Οργανώθηκε επίσης η αεράμυνα της πόλης με την τοποθέτηση τριών σειρήνων. Η πρώτη, χειροκίνητη, τοποθετήθηκε στο αεροδρόμιο του Αγρινίου, η δεύτερη στην ταράτσα του ξενοδοχείου «Ακροπόλ» στην κεντρική πλατεία της πόλης και η τρίτη επί της οδού Παπαστράτου, στο σπίτι του μετέπειτα ΕΑΜίτη Κώστα Αυγούλη[4]. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν καταφύγια, από τα οποία ένα σώζεται ακόμα στο πίσω μέρος των καπναποθηκών Παπαστράτου, και ανοίχτηκαν χαρακώματα.
Νοσοκόμες στο προαύλιο των καπναποθηκών Παπαστράτου
Από τις πρώτες κιόλας μέρες του Νοεμβρίου, οι παλιές καπναποθήκες Παπαστράτου επιτάχθηκαν και παραδόθηκαν στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, ο οποίος οργάνωσε και λειτούργησε σ’ αυτές ένα από τα μεγαλύτερα νοσοκομεία της μετόπισθεν του μετώπου περιοχής. Το νοσοκομείο λειτούργησε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου και νοσηλεύτηκαν σ’ αυτό εκατοντάδες τραυματίες, μεταξύ των οποίων και ο Έλληνας νομπελίστας ποιητής, Οδυσσέας Ελύτης[5]. Στα ανατολικά της πόλης, στους ελαιώνες που βρίσκονται ανάμεσα στη γέφυρα της Αβόρανης και την Καμαρούλα, στρατοπέδευσε αργότερα ένα τμήμα του αγγλικού εκστρατευτικού σώματος, το οποίο όμως δεν είχε καμία συμμετοχή στις πολεμικές συγκρούσεις του μετώπου.
Αγγλικά αεροπλάνα της RAF εγκαταστάθηκαν επίσης στο αεροδρόμιο του Αγρινίου, δυτικά της πόλης, για την ενίσχυση των αεροσκαφών της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας που στάθμευε εκεί. Να σημειώσουμε εδώ ότι το αεροδρόμιο είχε κατασκευαστεί το 1934 για τις ανάγκες της πολιτικής αεροπορίας της χώρας· με την κήρυξη όμως του πολέμου μετατράπηκε σε πολεμικό και πολύ γρήγορα το Αγρίνιο είχε μετατραπεί σε κέντρο εφοδιασμού πολεμικού υλικού και τροφίμων. Τον γενικό συντονισμό αυτού του υλικού είχε ο μηχανικός Γιάννης Μαντάς (μετέπειτα δήμαρχος της Αράχωβας Βοιωτίας), ο οποίος έμενε στο ξενοδοχείο «Κύπρος»[6].
Οι βομβαρδισμοί
της Μεγάλης εβδομάδας του 1941
Χαρακτηρισμένα καταφύγια στην πόλη, από το καλοκαίρι ήδη του 1940, ήταν όλα τα υπόγεια των αποθηκών καπνού της πόλης (Παπαστράτου, Παναγοπούλου, Καμποσιώρα, Κόκκαλη, Παπαπέτρου), το υπόγειο της Τράπεζας της Ελλάδος, τα υπόγεια των «Παπαστρατείων Εκπαιδευτηρίων», τα υπόγεια του 1ου, του 2ου και του 3ου Δημοτικού Σχολείου, το υπόγειο του ξενοδοχείου «PALACE HOTEL» (κατόπιν ΑΚΡΟΠΟΛ) στην κεντρική πλατεία, το υπόγειο της οικοδομής του Κωνσταντίνου Πολίτη στην πλατεία Χατζοπούλου (Τσαλδάρη και Δαγκλή), το υπόγειο της οικοδομής του γεωπόνου Ιωάννη Λούσκα, στον Άγιο Κωνσταντίνο, κ.ά.[7]
Ο πρώτος βομβαρδισμός
τη Μεγάλη Τετάρτη,16 Απριλίου 1941
Κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού, εκτός από τις υλικές ζημιές που υπέστη η πόλη σε κεντρικά της κτίρια, κατέβαλε επίσης και βαρύ τίμημα αίματος με τον θάνατο 12 αμάχων δημοτών και κατοίκων της. Τα θραύσματα της βόμβας που έσκασε στο σημείο που η σημερινή οδός Αναστασιάδη συναντά την Πλατεία Δημοκρατίας, άφησαν ανεξίτηλα σημάδια πάνω στο χαμηλό πέτρινο τοιχίο του κήπου της Τράπεζας της Ελλάδος.
Η πρώτη βόμβα έπεσε στην αρχή της οδού Παπαϊωάννου. Μία δεύτερη, πίσω από το κτίριο της κλινικής του Δανέλλη και συγκεκριμένα στην αυλή του σπιτιού του Κώστα Γιαννακόπουλου. Μία τρίτη βόμβα έπεσε στην αυλή της οικίας Ναούμ και η τέταρτη στην οδό Παναιτωλικού κοντά στο μαγαζί των αδελφών Μήτσου και Γιάννη Παπαχρήστου (Μίγκα). Η δεύτερη βόμβα σκότωσε την σύζυγο του Κώστα Γιαννακόπουλου και τους Ευθύμιο και Χρήστο Μάγο, πατέρα και γιό, από το Δοκίμι.
Κατά τη διάρκεια αυτού του βομβαρδισμού έχασαν τη ζωή τους οι:
- Σπύρος Τόντος του Δημοσθένη, Υπομοίραρχος Χωροφυλακής, ετών 38
- Λάζαρος Μουμογιάννης του Δημήτρη, Ιδιωτικός Υπάλληλος, ετών 40
- Κώστας Παπανικολάου ή Παπαλένης του Νίκου, Στρατιώτης, ετών 28
- Γιάννης Χονδρογιάννης του Αναστασίου, Επιλοχίας, ετών 29
- Τρύφων Βουλωμένος (κάτοικος Παναιτωλίου), ετών 27
- Ελένη Γιαννακοπούλου, σύζυγος Κων/νου, το γένος Παπαγαλάνη, ετών 41
- Ευθύμιος Μάγος του Θύμιου, Γεωργός, ετών 50
- Χρήστος Μάγος του Θύμιου, Γεωργός, ετών 17
- Χαράλαμπος Παρθενίου του Κώστα, Στρατιώτης, ετών 36
- Θανάσης Τριανταφύλλου του Γιάννη, ετών 12
- Βασιλική Σύρρου (χήρα Κωνσταντίνου Σύρρου), ετών 55
- Σωτήρης Λαμπράκης του Γρηγόρη, Ιδιωτικός υπάλληλος, ετών 17[8]
Σοβαρά τραυματίστηκαν οι:
- Γιώργος Καλλίμαχος του Δημητρίου
- Κώστας Ματραλής του Νικολάου
- Στράτος Σταυρόπουλος (αγνώστων λοιπών στοιχείων).
Τα ονόματα αυτά έφερε στο προσκήνιο της κοινωνικής μνήμης η ενδελεχής και επίμονη έρευνα που πραγματοποίησε επί σειρά ετών ο Θ. Μ. Πολίτης και η οποία ολοκληρώθηκε με τη δημοσίευσή της στην τοπική εβδομαδιαία εφημερίδα «Ελεύθερος»[9].
Η σειρήνα στο τότε ξενοδοχείο Παλλάς, μετέπειτα Ακροπόλ, σήμερα Hondos
Ο δεύτερος βομβαρδισμός του Αγρινίου
το Μεγάλο Σάββατο, 19 Απριλίου 1941
Πραγματοποιήθηκε, στις 5:00 το πρωί ξημερώνοντας το Μεγάλο Σάββατο. Στόχος των γερμανικών αεροπλάνων που πήραν μέρος σ’ αυτόν, ήταν το αεροδρόμιο του Αγρινίου, η κατάληψη του οποίου πραγματοποιήθηκε το βράδυ της επόμενης ημέρας, 20 Απριλίου (ανήμερα της Λαμπρής).
«Επί της οδού Μπαϊμπά, κοντά στο καφενείο του Θεοδωρακόπουλου» , «ήταν το καροποιείο Παπαλένη. Έξω από αυτό ήταν ένα κάρο προς επισκευή με τα ξύλα ζεύξεώς του στραμμένα προς τον ουρανό. Το είδε ένας Γερμανός αεροπόρος και νόμισε ότι είναι αντιαεροπορικό πυροβόλο. Κατέβηκε χαμηλά και το χτύπησε. Τότε χτύπησε και όλη την πόλη του Αγρινίου και πανικόβαλε τους κατοίκους της».[10]
Όπως αναφέρει ο Κώστας Μαραγιάννης, η Ελληνική Αντιαεροπορική Άμυνα είχε τοποθετήσει δύο ή τρία αντιαεροπορικά πυροβόλα στους λόφους του παλαιού Αγίου Χριστοφόρου και στο αεροδρόμιο Αγρινίου. Οι Γερμανοί αεροπόροι αυτά τα αντιαεροπορικά του Αγίου Χριστοφόρου τα εντόπισαν και τα κατέστρεψαν. Η ίδια πηγή μας πληροφορεί ότι «μία βόμβα έπεσε στο σπίτι του Κωνσταντίνου Παπασωτηρόπουλου ή Γκούμα, αλλά η οικογένεια σώθηκε, γιατί είχε μετακομίσει στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ριγανά, στην Ερημίτσα Αγρινίου».[11]
Η είσοδος των Γερμανών στο Αγρίνιο
και ο στρατωνισμός τους
Το πρώτο τμήμα του γερμανικού στρατού που μπήκε στο Αγρίνιο τη νύχτα της 21ης Απριλίου ήταν μια μικρή μονάδα ανιχνευτών με δύο θωρακισμένα αυτοκίνητα. Η μονάδα αυτή διανυκτέρευσε στην πλατεία Στράτου και στις 10:00 το πρωί της επόμενης μέρας, 22 Απριλίου, η μεραρχία «Leibstandarte SS Adolf Hitler» (LSSAH), μπήκε στην πόλη από τον βορρά (συνοικισμός, πάρκο, οδός Παπαστράτου, κεντρική πλατεία) και στάθμευσε τα μηχανοκίνητα οχήματά της πάνω στην πλατεία Μπέλλου. «Κανένας επίσημος δεν τους υποδέχτηκε», αναφέρει ο Θ.Μ. Πολίτης. Βέβαια, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, μια μικρή σε αριθμό ομάδα γερμανόφιλων πολιτών τους περίμενε μπροστά στην είσοδο του Πάρκου και τους χειροκρότησε.
Οι Γερμανοί με την άφιξή τους ζήτησαν να παρουσιαστεί μπροστά τους ο Δήμαρχος της πόλης, αλλά ο Βότσης δεν ανταποκρίθηκε αμέσως στη διαταγή τους. Ο Γερμανός διοικητής τότε έδωσε μια μικρή διορία για να εμφανιστεί, «ειδάλλως», όπως απείλησε, «θα ονόμαζε δήμαρχο της πόλης έναν οποιονδήποτε λοχία του γερμανικού στρατού». Αυτό το γεγονός αλλά και η πρόνοια για αποφυγή δυσάρεστων καταστάσεων ανάγκασαν τον Βότση να παρουσιαστεί.
Ο στρατωνισμός των Γερμανών
Οι Γερμανοί το πρώτο πράγμα που ζήτησαν ήταν έναν κατάλογο των κτιρίων για να στεγάσουν τους άντρες και το πολεμικό τους υλικό. Το διοικητήριο τους το εγκατέστησαν στο ανώγειο τμήμα του σπιτιού του Σκαλίγκου. Στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» της πλατείας Μπέλλου στεγάστηκε η Γκεστάπο, ενώ ένα παράρτημά της αναπτύχθηκε στο σπίτι του Ηλία Λέκκα στην οδό Σκίπη. Στο σπίτι του Μεγαπάνου, απέναντι από την Εθνική Τράπεζα, στεγάστηκε η Γερμανική Γενική Στρατιωτική Διοίκηση Στερεάς, στο σπίτι του Ματσούκα στον σιδηροδρομικό σταθμό, η Κομμαντατούρ, στο ακίνητο των αδελφών Κοντογιώργου στην πλατεία Μπέλλου η Λέσχη των Γερμανών αξιωματικών, στο σπίτι του Αριστείδη Σχισμένου, Μπαϊμπά και Κακαβιά, στεγάστηκε η γερμανική και η ιταλική μετέπειτα αποθήκη φαρμάκων, το γερμανικό νοσοκομείο και αναρρωτήριο αναπτύχθηκε στον πρώτο όροφο του Παπαστρατείου Γυμνασίου, ενώ σε γερμανικές αποθήκες πυρομαχικών μετατράπηκαν επιταγμένες αποθήκες στα λιοστάσια του Ρουπακιά, κοντά στο ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη Ρηγανά [12].
Όρχος γερμανικών αυτοκινήτων μπροστά στα Παπαστράτεια εκπαιδευτήρια
που επιτάχτηκαν για να λειτουργήσει σε αυτά το νοσοκομείο
Η είσοδος των Ιταλών στο Αγρίνιο
και ο στρατωνισμός τους
Η ιταλική μεραρχία «Cazale», έχοντας στη διοίκησή της αρχικά τον Κάρολο Ντελόζο και στη συνέχεια τον Μάριο Ματζάνη, «μπήκε» στο Αγρίνιο στις 17 Μαΐου του 1941, ημερομηνία από την οποία άρχισε για την πόλη η διπλή κατοχή.
Ο στρατωνισμός των Ιταλών
Το Ιταλικό Φρουραρχείο στεγάστηκε στο σπίτι του Χρήστου Αθανασόπουλου, πράκτορα εφημερίδων, επί των οδών Αναστασιάδη και Δαγκλή. Η Ιταλική Καραμπινιερία στεγάστηκε στο σπίτι του Αριστείδη Σχισμένου, στη συμβολή των οδών Μπαϊμπά και Κακαβιά, ενώ το Α΄ Αστυνομικό Τμήμα της Καραμπινιερίας στεγάστηκε στο σπίτι του Μιχαήλ Μανιάτη, στη συμβολή των οδών Ηλία Ηλιού και 39ου Συντάγματος. Στο ίδιο κτίριο ήταν και το σπίτι του Ιταλού λοχαγού της.
Το Ιταλικό Στρατοδικείο είχε την έδρα του στο 2ο Δημοτικό Σχολείο, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα πεζικού της μεραρχίας εγκαταστάθηκε στον λόφο του παλιού Αγίου Χριστοφόρου. Η Διοικητική Μέριμνα στεγάστηκε στην οδό Κακαβιά 20, εκεί που για πολλά χρόνια ήταν τα γραφεία της εφημερίδας «Νέοι Καιροί», στη Δ. Σταΐκου 14 στεγαζόταν η ιταλική μπάντα, στη σημερινή οδό Δ. Βότση 15 βρίσκονταν οι ιταλικοί κλίβανοι, και στην οδό Ι. Σταΐκου 33 ήταν το «σπίτι γυναικών» των Ιταλών. Επιταγμένο επίσης από τους Ιταλούς ήταν το 1ο Δημοτικό Σχολείο, καθώς και η η βορειοδυτική της Δημοτικής Λαχαναγοράς.[13]
Επιτάχθηκαν ακόμα οι καπναποθήκες του Φαρμάκη, του Αβραμίκου, του Παπαστράτου, του Παναγοπούλου, του Παπαπέτρου και του Κόκκαλη, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τον στρατωνισμό της κατοχικής δύναμης της πόλης, τη στέγαση κάποιων υπηρεσιών αλλά και τα υπόγεια τμήματά τους ως φυλακές.
Πολλά ήταν και τα σπίτια επίσης που επιτάχθηκα για να στεγάσουν Γερμανούς και Ιταλούς αξιωματικούς. Μερικά από αυτά ήταν το σπίτι του Σκαλτσά επί της Παπαστράτου, το σπίτι του Δημητρίου Τσακανίκα (πρώην Δημάρχου) επί της Χαριλάου Τρικούπη, το σπίτι του αλευρέμπορα Χρήστου Παπανδρέου επί της Μπαϊμπά, το σπίτι του πολέμαρχου Ζήνα στη γωνία Παπαστράτου και Δημοτσελίου, το δίπατο σπίτι του Διονύση Παπαπάνου στα Καραπανέικα, το σπίτι των Σωχωριταίων στη Μπαϊμπά, το σπίτι του Λάμπρου Παπαβασιλείου στην οδό Παπαστράτου και πολλά άλλα.
————————————————————————————————————————————–
1.Γιάννης Κουφός, Αιτωλοακαρνανική και Ευρυτανική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 1ος, σελ. 175. | 2. Μεταξούλα Μανικάρου – Χρυσούλα Σπυρέλη, Αγρίνιο: Δήμαρχοι και Δημαρχίες 1833–2007, Το Δόντι, Δεκέμβριος 2009, σελ. 135–153. | 3. Θ. Μ. Πολίτης, Πόλεμος – Κατοχή – Αντίσταση – Απελευθέρωση, ηλ. εφημερίδα Νέα Εποχή. | 4. Κώστας Δ. Μαραγιάννης, Το Αγρίνιο – Μια περιδιάβαση στον τόπο – Μια προσέγγιση σε πρόσωπα και γεγονότα, Πάραλος, Ιούλιος 2011, σελ. 384 | 5. Θ. Μ. Πολίτη, ο.π. | 6. Κ. Μαραγιάννη ό.π. σελ. 380. | 7. Γίτσα Πανταζή-Ναστούλη, Kαταφύγια και βομβαρδισμοί στην πόλη του Αγρινίου κατά την περίοδο του πολέμου του πολέμου του ’40 (από το blog Αγρίνιο…Γλυκές μνήμες, Ημερομηνία ανάρτησης, Σάββατο, 20 Ιουνίου 2015). | 8. Το όνομα του Σωτήρη Λαμπράκη δεν υπήρχε στη δημοσίευση του Θ. Μ. Πολίτη στον ΕΛΕΥΘΕΡΟ, αλλά αποκαλύφθηκε κατά την διάρκεια των αποκαλυπτηρίων της αναθηματικής πλάκας στις 24 Απριλίου του 2019 | 9. Θ.Μ. Πολίτη, Οι βομβαρδισμοί του Αγρινίου, εφημερίδα «Ελεύθερος του Αγρινίου», αρ. φύλλου 1448/2005. | 10. Κ. Μαραγιάννη ό.π. | 11. Κ. Μαραγιάννη ό.π. | 12. Κ. Μαραγιάννη ό.π. σελ. 384 – 385. |13. Θ. Τσαλαβρά, Στρατωνισμός των Δυνάμεων κατοχής στο Αγρίνιο, εφημερίδα ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ, 23 Ιανουαρίου 2001
Φωτογραφία κορυφής: Αεροφωτογραφία της 21/4/1941
του αεροδρομίου του Αγρινίου, μετά τον διπλό βομβαρδισμό της περιοχής
Από το profil της ομάδας στο fb “Η Αεροπορική Ιστορία στην Ελλάδα
Aviation History in Hellas-Greece”.
Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον Alex Grecopoulos-έναν εκ των διαχειριστών του profil-
για την συναίνεση της δημοσίευσης
———————————————————————————————————————-
