«Η βόρειος περιοχή της επαρχίας Ναυπακτίας
ονομάζεται ορεινή Ναυπακτία ή κοινώς Κράβαρα»
«Περιέχεται μεταξύ των ορέων Βαρδουσίων, Κόρακος και ποταμού Μόρνου προς Α., των ορέων Οξιάς, Σαράνταινας, Υψηλού Σταυρού, Καρφοπεταλιά προς Β., του ποταμού Εύηνου προς Δ. και του όρους Ριγάνι προς Ν.
Κωμοπόλεις και χωριά των Κραβάρων, του τέως Δήμου Κλεπαϊδος, είναι Κλεπά, Αράχοβα, Νεοχώριο, Δενδροχώρι, Λειβαδάκι, Περδικόβρυση»
Κράβαρα
Πολλά εκδοχαί δια την ονομασία Κράβαρα υπάρχουν. Μερικοί υποστηρίζουν ότι προέρχεται από την Σλαβική λέξη «Κράβαρι», που σημαίνει γελαδότοπος, εκ του ότι και εις το σημερινόν Γρηγόριον Οφιονείας υπάρχει τοποθεσία με το όνομα «Κράβαρι». ΄Αλλοι ισχυρίζονται ότι το όνομα Κράβαρα εδόθη εις την περιοχήν εκ των κατοίκων αυτής Κραβαριτών. Ούτοι δεινοί πολεμισταί εκ φύσεως, κατά τας συγκρούσεις τους με τους Τούρκους εφώναζαν μεταξύ τους «στην κάρα (κεφάλι) βαρείτε»!. Και σήμερον ακόμη λέγουν οι κάτοικοι: «Βαρείτε στο σταυρό»! δηλαδή στο μεσόφρυδο. Έτσι κατά συγκοπήν του α της λέξεως κάρα το «Κάρα βαρείτε» έγινε «Κραβαρίται».
Οποιανδήποτε όμως κι αν είναι η προέλευση της ονομασίας ταύτης, οι σημερινοί Κραβαρίται είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων Αιτωλών έχοντες τα αυτά χαρακτηριστικά γνωρίσματα εκείνων. Είναι δηλαδή φιλελεύθεροι, φιλοπόλεμοι, ανδρείοι, ιπποτικοί, ευσεβείς, πάντοτε αισιόδοξοι. Τις αρετές τους αυτές κατέδειξαν πάντοτε, αλλά και κατά τους τελευταίους εθνικούς αγώνες αποτελούντες τον σκληρό πυρήνα του θρυλικού 2/39 Συντάγματος Ευζώνων [Οι Εύζωνοι ήταν πάντοτε η ιδιαίτερη συμπάθεια του Ελληνικού λαού.
Εις τον Εύζωνον υπάρχει πάντοτε κάτω από την φουστανέλα η αριστοκρατική φύσις του Ρουμελιώτη. Το χακί, το φέσι, ο ντουλαμάς, αποτελούν την εξωτερική εμφάνιση. Αλλά από μέσα ο άνθρωπος έμεινε ο ίδιος, λεπτός, οξύς, ταχύς, γενναίος, ορμητικός, ακατάβλητος, υπερήφανος, αισιόδοξος» (Γ. Τσοκοπούλου, οι Εύζωνοι)] αφθόνως επότισαν τα πεδία των μαχών με το αίμα τους. Ουδείς Κραβαρίτης δείλιασε, ουδείς λιποτάκτησε, ουδείς εγκατέλειψε τον συμπαραστάτη του. Με την πολεμική κραυγή αέρα και μοναδικόν όπλον την θαυματουργούσα εις χείρας του ξιφολόγχη ανέτρεψε παντού τους εχθρούς του. (Ντούζου Δημητρίου 1961: 26, 33)
Οι Αιτωλοί στους αγώνες του έθνους έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο. Δια του θρυλικού 2)39 Ευζωνικού τάγματος και μετά συντάγματος Μεσολογγίου, συνετέλεσαν εις την νίκη των Ελληνικών όπλων εναντίον των Τούρκων και των Βουλγάρων (1912-1921). Το Ευζωνικό τούτο σύνταγμα διεκρίθη και επάνω εις τα Αλβανικά βουνά το 1940 εναντίον των Ιταλών επιδρομέων. Τέλος οι Αιτωλοί και εις τον τελευταίον συμμοριτοπόλεμον επολέμησαν με λύσσαν προς προάσπισιν της Ελληνικής Πατρίδος Οι Αιτωλοί εις την πολεμικήν τέχνην, ιδίως δε επί ορεινού εδάφους, είναι απαράμιλλοι και εις τας εκ του συστάδην μάχες υπήρξαν φοβεροί. Πολλοί αξιωματικοί εκ της Αιτωλίας επέδειξαν εξαιρετική διοικητική ικανότητα, στρατιωτική ευφυΐα, άμεμπτον ήθος και αυτοθυσία εις τις μάχες, ώστε πολλοί εξ αυτών έφθασαν εις τις ανώτατες βαθμίδες της στρατιωτικής ιεραρχίας» (Ντούζου Δημήτρη 1961: 19).
Λαϊκή αρχιτεκτονική: σπίτια –ταράτσες
Εδώ σε πολλά σπίτια επάνω στον ξύλινο σκελετό της οροφής είχε χρησιμοποιηθεί πλακερή πέτρα για σκεπή, που είναι οκτώ φορές βαρύτερη από τα κεραμίδια, που χρησιμοποιούσαν οι παμπάλαιοι εκείνοι κάτοικοι. Εκείνοι, μάλλον, στέριωναν σπίτια με ξύλα ή με πλίθες και όχι με λιθάρια, τη σκεπή όμως την κατασκεύαζαν με κεραμίδια. Σε χαμόσπιτα κατοικούσαν εδώ οι άνθρωποι επί Τουρκοκρατίας και έως τις μέρες μας. Οι τοίχοι τους κατασκευάζονταν από πέτρες κολλημένες με λάσπη. Ως τώρα τελευταία τα περισσότερα είχαν μια πόρτα και σπάνια παράθυρα. Σ’ αυτά μπαινόβγαιναν άνθρωποι και ζώα. Και το ηλιακό φως, που κατόρθωνε και εισδύσει, ελάχιστο ήταν κι εκείνο. […]
Λίγο –πολύ τα πλείστα εδώ σπίτια στην ίδια κατεύθυνση ήσαν. Το σχήμα τους ήταν παραλληλόγραμμο. Χωρισμένα ήταν σε δυο μέρη –το ένα για τα ζώα και το άλλο για τους ανθρώπους. Το χώρισμα σπάνια ήταν λιθόκτιστο. Συνήθως ήταν ξυλοκατασκευασμένο με πλέχτη ή τσεκουτοπέταυρα. Για να φτιάσουν ταβάνι (κεράνη) στα σπίτια χρησιμοποιούσαν ξύλα από κορμούς δένδρων, τοποθετημένα στη σειρά και το ένα κοντά στο άλλο. Στο σχηματιζόμενο κενό χώρο του νταβανιού, αποθέτανε τροφές για ανθρώπους και για ζώα.
Η ταράτσα αποτελούσε στέγη για ζώα και ανθρώπους τη χειμερινή ιδιαίτερα περίοδο. Η μία από τις τέσσερις πλευρές της, η βασική ήταν ξερολιθιά ή λασπότοιχος σπανιότερα. Πάνω σ’ αυτή στηριζόταν η μία πλευρά ενός παραλληλoγράμμου ξύλινου με μικρή κλίση και διαστάσεις, περίπου 2-2,5 μ. ύψος 4-5 μ. πλάτος και 3-4 μμ. Βάθος. Την παραλληλόγραμμη στέγη και τις γωνίες του παραλληλογράμμου αποτελούσαν χονδροί κορμοί δένδρων. Όλες οι πλευρές καλύπτονταν με κλαδιά δένδρων. Η στέγη πάντα, πιο ενισχυμένη με χοντρότερα και πυκνότερα κλαδιά σκεπαζόταν με πατημένο χώμα 15-20 εκατοστά πάχος, έτσι που να διώχνει έξω το νερό της βροχής. Οι άλλες τρεις πλευρές καλύπτονταν με κλαδιά δένδρων και επαλείφονταν με νερουλή λάσπη. Στην απέναντι πλευρά της βασικής αφήνονταν μικρή πόρτα και αυτή με ευλύγιστα κλαδιά πλεγμένη.
Σπάνια αφηνόταν φεγγίτης-παράθυρο για φως και έξοδο καπνού κ.λπ. Εκεί κατοικούσαν εξοχικές γεωργοκτηνοτροφικές οικογένειες, κάποτε χειμώνα – καλοκαίρι, με υγρασία, καπνό, βρωμιά. Εκεί γινόταν το νοικοκυριό μιας φαμελιάς; με γέροντες και μικρά παιδιά και με φιλοξενία νεογέννητων της κρύας ημέρας αρνιών και κατσικιών. Φωτίζονταν και θερμαίνονταν με ξύλα. Όμοιες κατοικίες παρακείμενες είχαν για μικρά και μεγάλα ζώα για τη χειμερινή περίοδο. Στα πάνω χωριά της Ναυπακτίας συνηθιζόταν πολύ η ταράτσα. Στην Αράχοβα π.χ. σώζεται στα τοπωνύμια «Παλιοτάρατσα» και στα επώνυμα «ταράτσας». Από το παλιό σπίτι του Παπακώστα, κοντά στον Καστανόλογγο, με ξυλοδέματα και το αρχαίο παράθυρο με το χαρακτηριστικό «Π» σώζεται με χρονολογία από το 1806. Σ’ αυτά τα σπίτια Τούρκοι, Κλέφτες και αρματολοί έμεναν, όταν περνούσαν από το χωριό. (Μποσινάκου Γεωργίου1983:210-212)
Γεφύρια στον ποταμό Εύηνο στην Άνω ορεινή Ναυπακτία
«Ο Εύηνος είναι ποταμός της Αιτωλίας, ο οποίος λέγεται κοινώς Φίδαρης. Ο ποταμός αυτός τα παλιά χρόνια λέγονταν Κυκρόμας ή Λυκόρνας ή Λυκέρνας. Μετά απ’ αυτά ονομάστηκε Εύηνος από του Ευήνου του εμβρυοκτόνου, ο οποίος αφού νικήθηκε από τον Ίδη του αδελφού του Λυγγός, την εαυτού θυγατέρα την Μἀρπησσαν ως αριστείον έσφαξε τους εαυτού ίππους, έρριψε και τον εαυτόν του εις τούτον τον ποταμόν και έτσι ονομάσθη Εύηνος» (Πύρρου Διονυσίου, περιηγητικά,1985:υποσημείωση 14α, σ.157)
Σε αναγκαστικά σημεία διάβασης για την επικοινωνία των ανθρώπων από τη μια όχθη των ποταμών στην άλλη, ανέκαθεν ο άνθρωπος έφτιανε γεφύρια και διάβαιναν επάνω ζώα και άνθρωποι. Γεφύρια στον Εύηνο ποταμό αναφέρονται:
- Μία πεζογέφυρα Μπέλεϋ, από παλιά γεφυροκατασκευή, που συνδέει την Ελατόβρυση με το Δενδροχώρι.
- Μία λιθόχτιστη πεζογέφυρα με ίσια επιφάνεια για την διέλευση πεζών και ζώων μικρών και μεγάλων, που στηρίζεται πάνω σε τοξωτές λιθόχτιστες παλαίστρες με συνδετική ύλη ασβεστοκονίαμα (κερέτσι). Βρίσκεται στο ανατολικότερο σημείο της περιοχής Κλεπά και Κρυονερίου. Τώρα μένει παραπονεμένη, δεν περνούν άνθρωποι από απάνω της, την αντικαταστούν άλλες γέφυρες. Στα παλαιότερα χρόνια εξυπηρετούσε τους ορεινούς πληθυσμούς της Ναυπακτίας. Είναι χτισμένη τον περασμένο αιώνα.
- Μία σιδηροτσιμεντένια μεγάλη γέφυρα, μεταξύ Κλεπά και Περδικόβρυση, ικανή να αντέξει στο πέρασμα των πλέον μεγαλυτέρων τροχοφόρων
- Μια καταστραμμένη πεζογέφυρα Μπέλεϋ στην Παλιοκάμαρα της Αράχοβας. Στο σημείο αυτό υπήρξε τοξωτή πεζογέφυρα από τουρκοκρατίας (καμάρα), που παρασύρθηκε από το πολύ νερό και δένδρα, που κατέβασε το ποτάμι το Σεπτέμβρη του 1897.
- Μια στρατιωτική γέφυρα Μπέλεϋ, που στήθηκε στην Παλιοκάμαρα Αράχοβας στα 1981 για την καλύτερη εξυπηρέτηση του πληθυσμού μερικών ορεινών χωριών της Ναυπακτίας και της Ευρυτανίας, που παραχειμάζουν στο Μεσολόγγι ως Αγρίνιο». (Μποσινάκου Γεωργίου 1983: 214, 212)
Οικισμοί:
- Δενδροχώρι, (έως 1928 Τέρνοβα) υψ. 870 μ. Δήμου Πλάτανου, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 153 κατοίκους, 1940 > 228, 1951 > 81, 1961 > 75, 1971 > 19, 1981 > 29, 1991 > 15, 2001 > 28
- Αράχοβα, υψ. 960 μ. στις πλαγιές του Κοκκινιά δήμου Πλατάνου νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 715 κατοίκους, 1940 > 635, 1951 > 598, 1961 > 346, 1971 > 295, 1981 > 263, 1991 > 253, 2001 > 242.
- Κλεπά, υψ. 780, στις πλαγιές της κορφής Κοκκινιάς, δήμου Πλατάνου νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 747 κατοίκους, 1940 > 1.040, 1951 > 474, 1961 > 322, 1971 > 170, 1981 > 158, 1991 > 146, 2001 > 301
- Λιβαδάκι, υψ. 1.160 μ. στις ΒΑ πλαγιές του Κοκκινιά, δήμου Πλατάνου, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 166 κατοίκους, 1940 > 497, 1951 > 64, 1961 > 22, 1971 > 5, 1981 > 56, 1991 > 86, 2001 > 52
- Νεοχώρι (έως 1928 Τσεβελιάσα) ,υψ.720 μ. στις πλαγιές της κορφής Άννινος του Παναιτωλικού, δήμου Πλατάνου, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 496 κατοίκους, 1940 > 636, 1951 > 496, 1961 > 260, 1971 > 149, 1981 > 191, 1991 > 153, 2001 .> 128
- Περδικόβρυση (έως 1928 Συνίστα), υψ.680 μ. στις πλαγιές της κορφής Τσεκούρα, δήμου Πλατάνου, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 554 κατοίκους, 1940 > 632, 1951 > 167, 1961 > 145, 1971 > 73, 1981 > 67, 1991 > 39, 2001 > 27.
- Μανδρινή (έως 1928 Μεγάλη Παλούκοβα), υψ. 1.020 μ. στις πλαγιές της Οξιάς δήμου Αποδοτίας, νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στα 1928 είχε 49 κατοίκους, 1940 > 272, 1951 > 10, 1961 > 18, 1971 > 0, 1981 > 23, 1991 > 75, 2001 > 73
- Άμπλιανη (έως 1940 Άμπλιανη, έως 1991 Σταυροπήγειο ή Σταυροπήγιο), υψ. 1.220 μ. στις πλαγιές της Οξιάς δήμου Δομνίστης νομού Ευρυτανίας. Στα 1928 είχε 0 κατοίκους, 1940 > 114, 1951 > 8, 1961 > 9, 1971 > 8, 1981 > 216, 1991 > 187, 2001 > 255
- Στάβλοι, υψ. 1.230 μ. στις πλαγιές της Οξιάς Δήμου Δομνίστης νομού Ευρυτανίας. Στα 1928 είχε 213 κατοίκους, 1940 > 525, 1951 > 180, 1961 > 97, 1971 > 17, 1981 > 165, 1991 > 288, 2001 > 304.
- Κρίκελλο, υψ. 1.100 μ. στις δυτικές πλαγιές της κορφής Τσούμα της Καλιακούδας, δήμου Δομνίστης νομού Ευρυτανίας. Στα 1928 είχε 640 κατοίκους, 1940 > 1.135, 1951 > 440, 1961 > 467, 1971 > 358, 1981 > 344, 1991 > 391, 2001 > 513.
Χρήσιμες πληροφορίες
- Katelanos.blogspot.gr. Οδηγός πεζοπορίας, ορειβασίας, διαμονής και φαγητό σε Παναιτωλικό, Ναυπακτία, Ευρυτανία. Μια πρωτοβουλία της ομάδας: Κατελάνος & Περίχωρα.
- Ορειβατικός Σύλλογος Καρπενησίου, τηλ. 22370-23051
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Καρκαβίτσα Ανδρέα1925: Ζητιάνος (το συναπάντημα, μυστήρια της ζητιανιάς, τα βότανα, ο βρυκόλακας, δικαιοσύνη, έκδοση τρίτη επιδιορθωμένη, εκδ. Ιωάννης Δ. Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»
- Ντούζου Δημήτρη1971: Λαογραφικά ορεινής Ναυπακτίας (Κραβάρων), Αθήναι
- Μποσινάκου Γ.1973: Στ΄ απόσκια της Αράχωβας, Αθήναι
- Χαραλαμπόπουλου Δ. Χαράλαμπου(Διαχείρ.)1983: Ναυπακτιακά, τόμος πρώτος, περιοδική έκδοση της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών, Αθήνα
- Χαραλαμπόπουλου Δ. Χαραλ.1985:Ιστοριολαογραφικά Ναυπακτίας (εκπαιδευτικά, αγωνιστικά, πατριδογραφικά, αρχαιολογικά, περιηγητικά, αρχειακά, λαϊκό δίκαιο, έκδ. Συλλόγου Δορβιτσωτών Ναυπακτίας «Η Αναγέννηση», αρ. 3, Αθήνα
- Fermor Leigh Patrick1991: Ρούμελη ταξίδια στη Βόρεια Ελλάδα, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. Ωκεανίδα
- Ντάσιου Τάκη1995: Κράβαρα, άνθρωποι και βουνά γύρω από τον Εύηνο ποταμό, (ανέκδοτη εργασία)
- Παπαδογεωργόπουλου Γ. Θεοδ.: Στα καραούλια και στα λημέρια της Βοϊτσάς. Ιστορία του χωριού «Βοϊτσά» σήμερα Ελατόβρυση, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα και βιογραφία του ηρωικού τέκνου της και οπλαρχηγού Ιωάννη Φαρμάκη Κραβαρίτη και λοιπών οπλαρχηγών του χωρίου αυτού
- Ρήγα Τάσου: Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι Υπερσυνοριακών διαδρομών Ε4, της Ελληνικής Ομοσπονδίας Ορειβατικών Συλλόγων (Ομοσπονδία Ορειβασίας)
- Μανιατέα Ηλία, Τεγόπουλου Γιάννη(Εκδ.)2006: Νομός Αιτωλοακαρνανίας Στερεά; Ελλάδα Νο10, σειρά: Ελλάδα, εκδ. ΔΟΜΗ Α.Ε.
- Οδικός και περιηγητικός Άτλας 2009: Στερεά Ελλάδα, κλίμακας 1:50.000, εκδ. Anavasi
- Αλεξάκη Π. Ελευθέριου2010: Ορεινή Στερεά Ελλάδα, Εθνογραφικό ημερολόγιο (1984-1991), εκδ. Δωδώνη, Αθήνα
- Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη. Τόμοι1,2,3, εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
- Σταματελάτου Μιχαήλ, Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή2012: Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, τόμοι: Α΄, Β΄, Γ΄, εκδ. γι αυτή την έκδοση Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ
- Μποσινάκου Γ.:«Αραχωβίτικο λεξιλόγιο» στα Ναυπακτιακά Μελετήματα, τ.5
- Μανιατέα Ηλία, Τεγόπουλου Ηλία(Εκδ.)2006: Νομός Ευρυτανίας Στερεά Ελλάδα Νο 13, σειρά: Ελλάδα,
- Πεζοπορικός χάρτης2019: Ορεινή Ναυπακτία, Παναιτωλικό, Βελούχι, Καλιακούδα, κλίμακας 150.000, σειρά 50, 2,4 εκδ. Anavasi
