...
| Λευτέρης Τηλιγάδας |
Ο Απαγχονισμός του Νικολάου Κουμπούρα
| Η σύντομη πορεία και το τραγικό τέλος του «Κουμπούρα»,
που έφτασε από το Αγρίνιο για να πολεμήσει στη Μακεδονία |
Δεκέμβριος 1907. Η Μακεδονία βράζει από υπόγειες συγκρούσεις, το οθωμανικό κράτος έχει σκληρύνει όσο ποτέ τη στάση του, και η πόλη των Σερρών ζει με την αγωνία των συλλήψεων, των εφόδων, των εκτελέσεων. Σ’ αυτό το σκηνικό, η μορφή ενός νεαρού από την Αιτωλία, του Νικόλαου Παναγιώτου, – γνωστού στην πατρίδα του ως «Κουμπούρα»- θα γραφτεί ανεξίτηλα στη μνήμη των Ελλήνων της περιοχής.
Ο Παναγιώτου, γεννημένος στο Αγρίνιο από οικογένεια καπνεργατών, εμφανίζεται στα τέλη της άνοιξης του 1907 στη Μακεδονία, ενταγμένος στο δίκτυο των εθελοντών που κατευθύνονται προς τις εστεμμένες περιοχές για να ενισχύσουν τα ελληνικά σώματα. Σύμφωνα με νεότερες έρευνες και καταγραφές, υπηρέτησε υπό την καθοδήγηση στελεχών του ελληνικού κομιτάτου, μετακινούμενος μεταξύ χωριών της περιοχής των Σερρών και του Παγγαίου. Το όνομά του εμφανίζεται στη συλλογική μνήμη μαχητών που υπηρέτησαν υπό τον Καπετάν Μητρούση και η παρουσία του ως νεαρού δεκανέα σε αντάρτικη ομάδα θεωρείται βέβαιη.
Το τέλος του θα έρθει από προδοσία. Η Αλήθεια των Σερρών, στο φύλλο της 23ης Δεκεμβρίου, κάνει λόγο για «ανεγνωρισμένη καταδοσία» που οδήγησε τα στρατεύματα στο σημείο.[1] Δεν είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία της σύλληψης, αλλά η καταγραφή του ρεπορτάζ και η μεταγενέστερη αναφορά του Κώστα Τριανταφυλλίδη[2] δείχνουν ότι αυτή έγινε μέσα στις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου — πιθανώς λίγο πριν από την 3η Δεκεμβρίου, την ημερομηνία που μεταγενέστερες πηγές δίνουν ως ημέρα εκτέλεσης.
Η προσαγωγή του στην οθωμανική διοίκηση ήταν άμεση. Οι ανακρίσεις, σύμφωνα με την Αλήθεια, ήταν σκληρές. Ο Παναγιώτου φέρεται να αρνήθηκε να καταδώσει συνεργούς ή διαδρομές των ελληνικών σωμάτων, κρατώντας σιωπή που, στο εθνικό αφήγημα της εποχής, μετατράπηκε σε πράξη υψηλής αφοσίωσης.[3] Οι κατηγορίες ήταν οι συνηθισμένες: συμμετοχή σε ένοπλη ομάδα, επιθέσεις κατά στρατιωτικών τμημάτων, «ληστρική» δράση, ένας χαρακτηρισμός που χρησιμοποιούσαν οι οθωμανικές αρχές για να στερήσουν από τους μακεδονομάχους τη νομιμοποίηση που τους έδινε η ελληνική πλευρά.
Η απόφαση του στρατοδικείου ήταν αναμενόμενη: θάνατος δι’ απαγχονισμού, και μάλιστα δημόσια. Η αγχόνη στήθηκε στην πλατεία των Σερρών. Το ξύλινο ικρίωμα υψώθηκε επιβλητικό, προορισμένο όχι μόνο να τιμωρήσει, αλλά και να στείλει μήνυμα στους Έλληνες κατοίκους και στους εθελοντές που συνέχιζαν να καταφθάνουν από τον νότο. Η Αλήθεια δημοσίευσε στο πρωτοσέλιδο μια εντυπωσιακή, σχεδόν εικονογραφική απεικόνιση του απαγχονισμού – με τον Παναγιώτου στο κέντρο, τους Οθωμανούς γύρω του, και τη φράση «Ζήτω ο Ελληνισμός» ως τελευταίο του λόγο.[4]
Ακόμη κι αν η φράση διασκευάστηκε από τον Τύπο για να υπηρετήσει το εθνικό αφήγημα, η λειτουργία της ήταν να μετατρέψει τον νεαρό από την Αιτωλία σε σύμβολο — και η φωτογραφία της μητέρας του που δημοσιεύεται στην ίδια εφημερίδα, ντυμένη στα μαύρα, αυστηρή και υπερήφανη, έρχεται να σφραγίσει αυτή τη διαδικασία μνήμης.[5]
Σύμφωνα με το άρθρο του Τριανταφυλλίδη, ο Παναγιώτου δεν εκτελέστηκε μόνος. Αναφέρει ότι κρεμάστηκε μαζί με άλλον νεαρό των Σερρών, τον Γιάννη Ούρδα, επίσης κατηγορούμενο για συμμετοχή σε ελληνική ένοπλη ομάδα. Η πληροφορία αυτή δεν επιβεβαιώνεται από την Αλήθεια, αλλά δεν είναι ασύμβατη με τις πρακτικές των οθωμανικών αρχών την εποχή εκείνη. Το πιθανότερο είναι ότι η εκτέλεση του Παναγιώτου εντάχθηκε σε σειρά παραδειγματικών εκτελέσεων που στόχο είχαν να αναχαιτίσουν την ελληνική δραστηριότητα στις περιοχές Σερρών–Νιγρίτας–Δοβήρων.
Το βέβαιο είναι ότι η εκτέλεση προκάλεσε συγκίνηση στον ελληνικό κόσμο των Σερρών. Η πλατεία ήταν γεμάτη κόσμο την ημέρα του απαγχονισμού. Η Αλήθεια σημειώνει ότι το πλήθος σιώπησε όταν ο Παναγιώτου ανέβηκε στο ικρίωμα, και ότι ο ίδιος στάθηκε «μετ’ ευψυχίας», χωρίς να λυγίσει, χωρίς να ζητήσει έλεος.[6] Η εικόνα αυτή μετατράπηκε σύντομα σε αφήγηση που διαδόθηκε στα χωριά, στα καφενεία, στα σχολεία και στις εκκλησιές της πόλης.
Σήμερα, δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημέρα της σύλληψής του, ούτε λεπτομέρειες από τη δίκη του. Οι οθωμανικές πηγές δεν έχουν εντοπιστεί — ή δεν έχουν ακόμη διασταυρωθεί — και πολλά στοιχεία προέρχονται από τον Τύπο και από την προφορική παράδοση που διασώθηκε στο Αγρίνιο. Όμως το γενικό περίγραμμα είναι σαφές: ένας νεαρός από το Αγρίνιο πήρε τον δρόμο για τη Μακεδονία, εντάχθηκε στα ελληνικά σώματα, πολέμησε στην περιοχή των Σερρών, συνελήφθη ύστερα από «καταδοσία», ανακρίθηκε σκληρά, καταδικάστηκε σε θάνατο και απαγχονίστηκε δημόσια για να παραδειγματιστεί ο τοπικός πληθυσμός.
Και η μνήμη του, παρά την απουσία πλήρους τεκμηρίωσης, επιβίωσε. Στις φωτογραφίες της Αλήθειας, ο νεαρός στρατιώτης έχει το βλέμμα ενός ανθρώπου που γνωρίζει το τίμημα, και η μητέρα του το βλέμμα μιας γυναίκας που βλέπει το παιδί της να γίνεται μέρος της Ιστορίας. Στα νεότερα κείμενα, όπως αυτό του Κώστα Τριανταφυλλίδη, ο Παναγιώτου συμβολίζει τον νεαρό εθελοντή που χάνεται νωρίς αλλά αφήνει πίσω του μια ιστορία που δημόσια και ιδιωτική μνήμη αρνούνται να ξεχάσουν.
Ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον θρύλο, ανάμεσα στις λιγοστές πηγές και τις ανεπιβεβαίωτες αναφορές, ο Παναγιώτου ή Κουμπούρας παραμένει μια μορφή της μακεδονικής τραγωδίας του 1907 — ένας από τους πολλούς που έφτασαν από μακριά για έναν αγώνα που ξέφυγε γρήγορα από το ανθρώπινο μέτρο και παρέμεινε τυλιγμένος για δεκαετίες στο πένθος, την υπερηφάνεια και την ανάγκη μιας μικρής πόλης να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη των ανθρώπων της.
——————————————————————————————————————————————————————–
Υποσημείωση: Οι χρονολογίες που καταγράφονται πριν την 16η Φεβρουαρίου 1923 είναι σύμφωνες με την χρονολόγηση των πηγών. Για την αντιστοίχιση με τη σημερινή χρονολόγηση πρέπει στην αντίστοιχη χρονολογία να προστεθούν 13 μέρες.
Παραπομπές: 1. Αλήθεια Σερρών 23.12.1907, αναφορά σε «ανεγνωρισμένη καταδοσία». | 2. Κώστα Τριανταφυλλίδη, Παναγιώτου Νικόλαος ή Κουμπούρας, Ρίζα Αγρινιωτών, Σεπτέμβριος 1990 | 3. Αλήθεια Σερρών ο.π., κείμενο συνοδευτικό του πορτρέτου του Ν. Παναγιώτου. | 4. Αλήθεια Σερρών, πρωτοσέλιδο με απεικόνιση απαγχονισμού και τη φράση «Ζήτω ο Ελληνισμός». | 5. Αλήθεια Σερρών, σελ. 4 — φωτογραφία της μητέρας Ειρήνης Παναγιώτου. | 6. Αλήθεια Σερρών, περιγραφή της στιγμής της εκτέλεσης.
Φωτογραφία:
——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον
και όχι για να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν
