Χάνια και χα(νι)τζήδες


.

Ελένη Γιαννακοπούλου – Τριανταφυλλίδη

Χάνια και χα(νι)τζήδες

Τα χάνια συνιστούν τους οδικούς σταθμούς
στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
που λειτουργούσαν και ως πανδοχεία


Διαμορφώνονται συνήθως ύστερα από υπολογισμούς σε σημεία των οδικών αρτηριών που απείχαν μεταξύ τους τόσο, όσο η χρονική αντοχή των αλόγων που έπρεπε ν’ αλλαχθούν ή να ανανεωθούν με τροφή και ξεκούραση (δηλ. 10 – 12 ώρες).

Στους οθωμανικούς δρόμους οι σταθμοί αυτοί ήταν δύο ειδών: Τα καραβάν-σεράγια που γύρω τους αργότερα κτίστηκαν συνοικισμοί που εξελίχτηκαν σε πόλεις (π. χ. ο Καρβασαράς) και τα κουρσουμλί -χάνια που είχαν περισσότερο χαρακτήρα- πανδοχείου. Και τα δύο εξυπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό. Τα πρώτα διέθεταν πολύ ευρύχωρη αυλή, όπου απέθεταν φορτία και υποζύγια. Η αυλή αυτή ήταν κάπως υπερυψωμένη προς τον εξωτερικό τοίχο. Εκεί σχηματιζόταν μια πλατειά και λεία επιφάνεια όπου μπορούσαν να κοιμούνται οι συνοδοί του καραβανιού ή και να μαγειρεύουν πρόχειρα. Στο κουρσουμλί-χάνι υπήρχαν γύρω από την αυλή καταστήματα και πάνω από αυτά μια γαλαρία όπου βρίσκονταν κελιά μοναστηριακού τύπου. Τέτοιου είδους χάνια απαντώνται στους μεγάλους συγκοινωνιακούς κόμβους.

Τα χάνια αυτά χρησιμοποιούσαν ως κατάλυμα συνήθως έμποροι. Αρχικά είχαν το δικαίωμα να μένουν δωρεάν σε αυτούς τους σταθμούς 2-3 μέρες (πρβλ. και λειτουργία των μουσουλμανικών imaret με πανδοχείο, νοσοκομείο κ.λπ.). Τα συνηθέστερα χάνια στους επαρχιακούς δρόμους ήταν απλά μονώροφα ή διώροφα οικοδομήματα με μεγάλους αύλειους χώρους. Χρησίμευαν ως πρόχειρα πανδοχεία με ένα καπηλειό, σταύλο και ένα μεγάλο δωμάτιο στον επάνω όροφο. Σε περιοχές με χριστιανικό πληθυσμό είχαν δημιουργηθεί ιδιωτικά χάνια από Χριστιανούς, συνήθως Ηπειρώτες[1].

Αυτός ο τύπος οδικού σταθμού διατηρήθηκε και τα μετεπανασταπκά χρόνια. Οδοιπόροι, αγωγιάτες ή καροτσέρηδες μπορούσαν να κοιμούνται στο ισόγειο χωρίς στρώμα και μαξιλάρι (δηλ. στην ψάθα) ή στο ανώγιο με κρεβάτι και στρώμα και μεγαλύτερη φυσικά δαπάνη.

Τα χάνια στο Αγρίνιο (19ο αι.) κατάλοιπα των οδικών οθωμανικών σταθμών δεν είχαν το χαρακτήρα πανδοχείου. Στην πόλη ήδη το 1875 υπήρχαν δύο ξενοδοχεία (ύπνου και φαγητού)[2]. Λειτουργούσαν ως σταθμοί για τον ανεφοδιασμό του ταξιδιού σε άλογα και καρότσες. Κάθε χάνι ήταν και ένας βιοτεχνικός μικρόκοσμος για επισκευές, πεταλώματα των αλόγων, αποθήκευση τροφής, προμήθευση εξασκημένων καροτσέρηδων.

Έτσι η διάνοιξη των αμαξιτών δρόμων και οι συγκοινωνίες δημιούργησαν προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης επαγγελματικής τάξης: προμηθευτές και πωλητές αλόγων, επαγγελματίες καροτσέρηδες, τεχνίτες επισκευής αμαξών, σαγματοποιοί, πεταλωτές κ.λπ. Παράλληλα υπήρξαν και άνθρωποι που είδαν το χάνι ως επιχείρηση και επένδυσαν σ’ αυτό[3]. Συχνά οι ίδιοι ασχολούνταν και με το εμπόριο αλόγων. Τα καροτσέρικα άλογα ήταν πανάκριβα. Αρχικά τα έφερναν από τη Σερβία. Αργότερα τα αγόραζαν από τον κάμπο της Γαστούνης ή από τη Θεσσαλία. Τα θεσσαλικά ήταν μικρά αλογάκια και έσερναν συνήθως μικρά δίτροχα οχήματα[4]. Έμποροι αλόγων στο Αγρίνιο ήταν ο Κ. Ναούμης και Γ. Ξηντάρας ή Φαφούτης.

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι χα(νι)τζήδες είχαν μοιράσει τις δουλειές. Κάθε χάνι είχε συγκεκριμένο δρομολόγιο, αλλά και ωράριο που κοινοποιούσε. Έτσι το δίκτυο συγκοινωνίας στο Αγρίνιο εξυπηρετούνταν από τα χάνια ως εξής:

  1. Δρομολόγιο Αγρίνιο-Αμφιλοχία-Άρτα-Γιάννενα.
  2. Χάνι Ευάγγελλου Πολίτη στην πλατεία Χατζοπούλου,
  3. Χάνι Κώστα Ναούμ στα δεξιά της σημερινής οδού Τσαλδάρη μετά την πλατεία Χατζοπούλου.
  4. Χάνι του Κώστα Σούλου, στη σημερινή πλατεία Δημοκρατίας (Μπέλου), στη θέση όπου σήμερα το ξενοδοχείο Ακροπόλ.
  5. Χάνι Λουκά Σουμέλη προς την οδό Γ. Καραπαπά, όπου και σήμερα οι ιδιοκτησίες Σουμέλη. Μανούσου στην περιοχή του Αγίου Χριστοφόρου. Τη συγκοινωνία Παναιτώλιο-Αγρίνιο-Γιάννενα έκανε ο Δημήτρης Γράββαλος από το Παναιτώλιο[5], ενώ ειδικευμένος Καροτσέρης στο δρομολόγιο Αγρίνιο-Αμφιλοχία ήταν ο Ανδρέας Μαχαλιώτης (αφετηρία Καραπανέικα).

Δρομολόγιο Αγρίνιο Μεσολόγγι.

Ο Γερο-Βραχνιάρης ή Μανθόπουλος από τη Ντούτσαγα. Είναι εμφανές ότι τα δρομολόγια με τις προς βορράν πόλεις είναι πυκνότερα γιατί την προς νότο επικοινωνία εξυπηρετούσε περισσότερο το τραίνο. Εξάλλου η ληστεία λυμαινόταν τη στενωπό της Κλεισούρας γι’ αυτό απέφευγαν από εκεί τη διακίνηση των εμπορευμάτων, αλλά και τη διέλευση πεζών και αγωγιατών.

Οι μεταφορές είχαν αποδεσμευθεί από την επιβατική συγκοινωνία και εξυπηρετούνταν από άλλα χάνια. Πρόκειται για τα εξής:

Χάνια για την εξυπηρέτηση των μεταφορών.

  1. Των Σαπλαουραίων στη σημερινή οδό Ηρώων Πολυτεχνείου (όπου και οι σημερινές ιδιοκτησίες των οικογενειών αυτών).
  2. Των Σωχωριταίων στη σημερινή οδό I. Στάϊκου, όπου και ιδιοκτησίες των οικογενειών.
  3. Του Β. Λέκα στα Καραπανέϊκα.

Ενδιάμεσοι σταθμοί στη διαδρομή Αγρίνιο-Γιάννενα ήταν τα χάνια Κουβαρά στη Σφήνα, της Λεπενούς, το χάνι της Αμφιλοχίας κοντά στο πηγάδι, του Κατσούλη στην Άρτα, του Τέροβου και του Εμίν Αγά. Στα τελευταία γινόταν συνήθως αλλαγή των αλόγων, γιατί ο δρόμος ήταν ανηφορικός και κούραζε τα ζώα[6].

Η διαδρομή Βραχώρι-Καρβασαράς είναι από τις πιο συχνές και προσφιλείς στο αγρινιώτικο κοινό των αρχών του 20ού αι.

 

——————————————————————————————————————————————–
Πηγή κειμένου: απόσπασμα από τη δημοσίευση της Ελένης Γιαννακοπούλου στο περιοδικό: «Η ρίζα των Αγρινιωτών», τεύχος 47, με τίτλο: «Από Βραχωρίου εις Καρβασαράν», Δρόμοι και επικοινωνία στη Δυτική Ρούμελη (19ο-αρχές 20ού αι.), κεφάλαιο Β (Από τα καραβάν-σεράγια στα μετεπαναστατικά χάνια και τη διαμόρφωση πολισμάτων), ενότητα α΄ «Χάνια και χα(νι)τζήδες». Ανακτήθηκε από https://www.epoxi24.gr/scriptum220.htm, στις 26.1.2025a
1. Αmο Μehlan, Οι εμπορικοί δρόμοι στα Βαλκάνια κατά την Τουρκοκρατία, (μετάφραση από τα Γερμανικά Έλλης Παπαδημητρίου). Οικονομική δομή των Βαλκανικών λαών, (-επιμ. Σπ. Ασδραχά) Αθήνα (εκδ. Μέλισσα), 1976, σ. 384. | 2. Α. Γιαννακοπούλου – Τριανταφυλλίδη, Το Αγρίνιο του 1875: Οικονομία και Κοινωνία, Ρίζα Αγρινιωτών τχ. 45, Ιούνιος 2002, σ. 46. | 3. Γι αυτό τον επαγγελματικό κόσμο υπάρχουν πολλά στοιχεία από την προφορική παράδοση. | 4. F. Gos Lagricoulture en Thessalie, Paris 1884, σ. 31. Πρβλ και Μ. Συναρέλλη, Δρόμοι και λιμάνια στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα 1988, σ. 21, σημ. 7. | 5. Κ. Μαραγιάννη, Χάνια, κάρα, σούστες, αμαξάδες, εφημ. Ελεύθερος 21-Ιανουάριου2001, σ. 6. | 6. Κ. Μαραγιάννη, Χάνια, κάρα, σούστες, αμαξάδες, εφημ.«Ελεύθερος», 21-Ιανουάριου2001, σ. 6.
Φωτογραφία: Χάνι την περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα.
Πηγή: Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη (Με το βλέμμα των περιηγητών)

——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον

και όχι για  να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν