...
Ιπποκράτης Μπιρμπίλης
2/39 Σύνταγμα Ευζώνων Μεσολογγίου
Χειμερινές επιχειρήσεις | Ιταλική επίθεση Μαρτίου
Το τέλος μιας εποποιίας
Τον Οκτώβριο του 1940, το 2/39 Σύνταγμα Ευζώνων Μεσολογγίου επιστρατεύτηκε εσπευσμένα και κατευθύνθηκε προς την Ήπειρο, με δύναμη 2.800 ανδρών και 103 αξιωματικών, όπως είδαμε στο πρώτο μέρος της πορείας του «απ’ το Μεσολόγγι στο Τεπελένι – Ένα οδοιπορικό 191 ημερών». Να σημειώσουμε περιληπτικά ότι, το Σύνταγμα αναχώρησε στις 25 Οκτωβρίου, πέρασε από το Αγρίνιο και στις 28 Οκτωβρίου, ημέρα της ιταλικής εισβολής, βρισκόταν καθ’ οδόν για την Άρτα, όπου εντάχθηκε στη VIII Μεραρχία του υποστράτηγου Χ. Κατσιμήτρου. Από τις 2 Νοεμβρίου συμμετείχε στις πρώτες μάχες στο Καλπάκι και στη συνέχεια στην ελληνική αντεπίθεση. Οι Ευζώνοι πολέμησαν με αυταπάρνηση στη Γκραμπάλα, στο Τζουφαράχη, στην κατάληψη του Αργυροκάστρου και του Δελβίνου, με βαριές απώλειες. Τον Δεκέμβριο, στα οχυρά του Τεπελενίου και της Κλεισούρας, μέσα σε πολικές συνθήκες, το Σύνταγμα πολέμησε ηρωικά στα υψώματα του Γκόλικο και του Δοντιού και παρά τις κακουχίες και τις απώλειες -275 νεκρούς και 1.600 τραυματίες- δεν κατέλαβε το Τεπελένι, όπου γράφτηκαν οι κορυφαίες σελίδες της εποποιίας των Ευζώνων του Μεσολογγίου, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Γ΄ Περίοδος
Χειμερινές επιχειρήσεις-Ιταλική επίθεση Μαρτίου
(7 Ιανουαρίου μέχρι 26 Μαρτίου 1941)
Η κυβέρνηση θεωρούσε το Τεπελένι κλειδί των εξελίξεων(11).Η κατάληψή του θα άνοιγε την κοιλάδα του Αώου, τις πεδιάδες της κεντρικής Αλβανίας, τα λιμάνια, και θα τελείωνε τον πόλεμο πριν τη γερμανική επέμβαση. Γι’ αυτόν τον λόγο, καλεί στις 25 Φεβρουαρίου στην Αθήνα(8) τον Διοικητή της Στρατιάς Ηπείρου Αντιστράτηγο Μ. Δράκο, σε σύσκεψη με παρόντες τον Βασιλιά, τον Πρόεδρο της Κυβέρνησης, τον Υπουργό Στρατιωτικών και τον Αρχιστράτηγο, στην οποία ο Διοικητής τούς εξηγεί ότι για να παρθεί το Τεπελένι έπρεπε να αντικατασταθούν τρεις κουρασμένες Μεραρχίες του (I,XI, XV).
Τις επόμενες μέρες, το Γενικό Στρατηγείο αντικαθιστά όλη την ηγεσία της Στρατιάς (τον Δράκο και τους δύο Σωματάρχες του), λόγω διαφοράς αντιλήψεων στην κλιμάκωση των επιχειρήσεων(8) – θεωρούνταν υποστηρικτές της σύμπτυξης του μετώπου – (11). Η απειλή κατάληψης του Τεπελενίου και της διάνοιξης της κοιλάδας του Αώου, με στόχο τον Αυλώνα, αποτελούσε τον μόνιμο εφιάλτη του Μουσολίνι, ύστερα μάλιστα από την κατάληψη της ανατολικής εξόδου της Κλεισούρας (10 Ιανουαρίου). Στις 20 Μαρτίου, προτείνει στον Στρατηγό Τσελόζο(8) να διατηρήσει αρκετές μονάδες στο μέτωπο του Τεπελενίου. Έτσι, ανατολικά του Τεπελενίου «πακτώθηκε» το τείχος με 26 τάγματα(8).
Στον βωμό αυτού του άπιαστου ελληνικού στόχου, δηλαδή της κατάληψης του Τεπελενίου(11),έγιναν πλήθος επιθέσεις τους δυόμισι πρώτους μήνες του ’41.
- Στις 8 Ιανουαρίου επιστρέφει το Ι Τάγμα και ενώνεται με τα υπόλοιπα Τάγματα του 2/39 Συντάγματος.
- Στις 18 Ιανουαρίου και στο ύψωμα 1723, 8 οπλίτες που αποτελούσαν ένα στοιχείο όλμου (όλοι Μακρύνειοι), θάβονται απ΄ το χιόνι σε μια χαράδρα όπου είχαν καταφύγει για προστασία, κι απ’όπου «ξαναβρίσκονται» άθικτοι τον Απρίλιο με το λιώσιμο του χιονιού.
Στο επόμενο διάστημα και μέχρι την Εαρινή επίθεση (15 Φεβρουαρίου-8 Μαρτίου) οι μάχες στα υψώματα του Γκόλικο πήραν τη μορφή της Εποποιίας(9),(3). Οι αιματηρές και επικές αυτές επιχειρήσεις(3) έχουν καταγραφεί ως εξής στο Πολεμικό Ημερολόγιο του Συντάγματος:
- Στις 16 Φεβρουαρίουτο Ι/39 Τάγμα επιτίθεται προς Λέκλι και στα υψώματα 1615 και 1723, αλλά ανακόπτεται απ΄ τα συρματοπλέγματα.
- Από τις 14 έως τις 28 Φεβρουαρίου, η ΙΙ Μεραρχία (στην οποία ανήκε το 2/39 Σύνταγμα) επιτίθεται προς το Λέκλι, σε συνεργασία με την VΜεραρχία που επιτίθεται από την Τρεμπεσίνα προς τη Μετζγκοράνη, προκειμένου να κυκλώσουν το Τεπελένι από δυτικά και ανατολικά.
- Στις 18 Φεβρουαρίου καταλαμβάνεται το ύψωμα 1723, αλλά το Λέκλι αντέχει.
- Στις 19 Φεβρουαρίου καταλαμβάνεται η Πεστάνη, αλλά ο δρόμος Τεπελένι-Κλεισούρα είναι απόρθητος, λόγω των αρμάτων στη βόρεια όχθη του Αώου.
- Στις 20 Φεβρουαρίου όλο το Σύνταγμα ανεβαίνει στο Γκόλικο προκειμένου να υπερκεράσει το Λέκλι από πίσω, κατεβαίνοντας τον ορεινό όγκο. Το μόνο που επιτυγχάνει είναι η κατοχή του υψώματος 1615, χωρίς να υπερκερασθεί η θέση Λέκλι-Χόρμοβα.
- Στις 26 Φεβρουαρίου 1941, οι Ιταλοί εξαπολύουν μια τρομερή αντεπίθεση με όλα τα μέσα προς τα τρία υψώματα του Γκόλικο, που το Α΄ Σώμα την περίμενε από καιρό.(9),(10)
«[…] όλη την νύχτα οι Ιταλοί βομβαρδίζουν τα υψώματα και επωφελούμενοι της ομίχλης και της πιπτούσης λεπτής χιόνος, με 2 τάγματα Αλπινιστών, καταλαμβάνουν το Δόντι που κατέχεται από έναν λόχο.[…] (8)»
«[…] από τις 6:30΄ το πρωί άρχισε η κάθοδος των πρώτων τραυματιών και μέχρι τις 8:00΄ έχουν χαθεί τα δύο από τα τρία, κατά σειρά, υψώματα (Δόντι,1615 υψ.) και κινδυνεύει και το τρίτο (1723 υψ.)… Μέχρι την 3ην απογευματινή ώρα, έχουμε ανακαταλάβει όλα τα υψώματα, αφήνοντας στο πεδίο της μάχης 47 Έλληνες νεκρούς, 145 Ιταλούς, 250 Έλληνες τραυματίες και 215 Ιταλούς αιχμαλώτους. Μεταξύ των νεκρών είναι και ο Διοικητής των Αλπινιστών Συνταγματάρχης Φρεγκονέρα […] (9)»
«[…] Άρχισε να ξημερώνει. Το ύψωμα άλλαξε χρώμα από τις οβίδες και τα αίματα. Γέμισε το ύψωμα νεκρούς και τραυματίες… Πολλοί Ιταλοί αλλά οι δικοί μας περισσότεροι. [,,,](4)»
«[…] Νεκροί αμέτρητοι. Ο ένας πάνω στον άλλον. Αδελφωμένοι ξεκουράζονται τον αιώνιο ύπνο. Κοιμούνται ήσυχα. Τελείωσαν όλα γι’ αυτούς. Δεν μαλώνουν. […] Οι 17 από τους 47 Έλληνες νεκρούς είναι από τον 1ο Λόχο του 2/39 Σ.E. Μεσολογγίου, ο οποίος εκείνο το βράδυ βρισκόταν στις προφυλακές […] Η II Μεραρχία, τον μήνα αυτό, είχε 281 νεκρούς και 746 τραυματίες. Από τις 7 έως τις 8 Μαρτίου, η II και XVII Μεραρχία συντονίζουν τις επιθέσεις Τεπελένι και Σεντέλι ,αντίστοιχα. Στις 7 Μαρτίου, η ΙΙ Μεραρχία επιτίθεται στο Γκόλικο και καταλαμβάνει το ύψωμα 1615, όπου συλλαμβάνει 200 αιχμαλώτους, αλλά αποτυγχάνει η κύκλωση του Λέκλιαπ΄ τη γέφυρα Λουζάτι του Δρίνου. Δύο λόχοι του 2/39 Συντάγματος διαβαίνουν τη χαράδρα και τα πολυθρύλητα συρματοπλέγματα, αλλά ανακόπτονται από τη γραμμή ανάσχεσης των Ιταλών που ρίχνουν πάνω τους όλα τα διαθέσιμα όπλα. Την ίδια μέρα, απέναντι η XVIIΜεραρχία καταλαμβάνει τη Μετζγκοράνη ,συλλαμβάνει 1.000 αιχμαλώτους, και την επομένη προσπαθεί να καταλάβει την κορυφογραμμή του Σεντέλι, αλλά την σταματά το χιόνι […](4),(12)»
«[…] αγναντεύαμε το Δόντι με καμάρι που ήταν λεύτερο και λέγαμε για τα κατορθώματα των Ευζώνων…το 39οσύνταγμα Ευζώνων Μεσολογγίου, έφθασε απέναντι από το Τεπελένι, αλλά το θεριό κράτησε [,,,](13)» (Από μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής, που παρακολουθούσαν απ΄ το Τεπελένι τις μάχες του 2/39 Συντάγματος στο Δόντι).
Τελικά, οι εκατόμβες των θυμάτων δεν απέδωσαν παρά δευτερεύοντα εδαφικά οφέλη, χωρίς να οδηγήσουν στην αποφασιστική νίκη, διότι το μέτωπο βρισκόταν σκαρφαλωμένο σ’ αυτά τα βουνά, όπου οι δυνατότητες σημαντικών ελιγμών ήταν πρακτικά μηδαμινές. Η συσσώρευση εκεί τόσων ανθρώπων και μέσων μετέβαλε την αναμέτρηση σε πόλεμο αναμονής και φθοράς, όπως ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος(11).
Δ΄ Περίοδος | Το τέλος μιας εποποιίας
(27 Μαρτίου μέχρι 30 Απριλίου 1941)
Μετά την εαρινή επίθεση (9-24 Μαρτίου),ακολούθησε ανάπαυλα των επιχειρήσεων.
Στις 6 Απριλίου εισβάλλουν στην Ελλάδα οι Γερμανοί, ακολουθεί η εποποιία των Οχυρών (6-10 Απριλίου) και στις 9 Απριλίου συνθηκολογεί η Στρατιά Ανατολικής Μακεδονίας. Τα παραπάνω είχαν σοβαρότατο αντίκτυπο στο ηθικό των τμημάτων που εξακολουθούσαν να μάχονται στο Αλβανικό μέτωπο. Τα κρούσματα ανυπακοής και διαρροής προς τα μετόπισθεν αύξαναν ραγδαία(14).
16η Απριλίου, ο Διοικητής της Στρατιάς Ηπείρου διαμηνύει στον Αρχιστράτηγο ότι… μετά πόνου ψυχής βλέπει ότι η Στρατιά διαλύεται και ότι οι στρατιώτες δεν θέλουν επ’ ουδενί να αιχμαλωτισθούν από τους Ιταλούς… Η αυθημερόν απάντηση της Αθήνας ανέφερε ότι δεν αποδέχεται τη συνθηκολόγηση, εφόσον το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (58.051 στρατιώτες) μάχεται ακόμη στο πλευρό της Ελλάδος και, συνεπώς, έπρεπε να εκπληρωθούν στο ακέραιο οι συμμαχικές υποχρεώσεις(13).
Στις 18 Απριλίου, ο Διοικητής της Στρατιάς αναφέρει στον Αρχιστράτηγο ότι …3 Μεραρχίες διαρρέουν …προς Θεού, σώσατε τον Στρατόν από τους Ιταλούς… Η πολιτική λύση που του υποσχέθηκε (ύστερα από δύο ώρες) τηλεφωνικά ο Πρωθυπουργός, δεν υπήρξε ποτέ, λόγω της αυτοκτονίας του τελευταίου, το απόγευμα.
Ξημερώματα της 20ής Απριλίου, οι Διοικητές των τριών Σωμάτων Στρατού της Ηπειρωτικής Στρατιάς, μαζί με τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων, παραμερίζουν τον Διοικητή της Στρατιάς και αναθέτουν στον αρχαιότερό τους (Τσολάκογλου) τη σύναψη άμεσης συνθηκολόγησης, που τελικά υπογράφεται σε τρία πρωτόκολλα παράδοσης: δύο με τους Γερμανούς (Βοτονάσι 20 Απριλίου και Γιάννενα 21 Απριλίου) και ένα με τους Ιταλούς (22 Απριλίου).
«[…] Δειλά – δειλά η ‘Aνοιξη επιχειρεί την εμφάνισή της, με τα πρώτα λουλουδάκια σε καμιά ξεχιονισμένη πλαγιά. Τι ειρωνεία .Εκεί που αρχίζει να φαίνεται το λουλουδάκι, ξεσκεπάζονται πτώματα άταφων νεκρών […] ξημερώνει Κυριακή των Βαΐων, 13 Απριλίου, υψ. Δόντι… οι νεκροί μας άταφοι, αφόρητη η δυσοσμία που δεν υπήρχε το προηγούμενο δίμηνο λόγω του χιονιού και του πάγου […] θα τους θάψουμε αύριο, που θα πάρουμε το Τεπελένι […] το θρυλικό Δόντι κρατήθηκε μέχρι την νύχτα της 16ης Απριλίου, και για 4 μήνες, όταν εκείνη την βραδιά διατάχθηκε επείγουσα σύμπτυξη και διπλωθήκανε οι σημαίες, στην πιο οδυνηρή φάση του πολέμου τα πτώματα των στρατιωτών μας παραμένουν ακόμη άταφα [,,,] εκεί θα μείνουν; [,,,] θα ρωτήσουν οι μάνες, μπορούμε να πούμε ότι τους αφήσαμε άταφους; [,,,](4)»
Οι τελευταίες ριπές απ’ τα οπλοπολυβόλα προς τα σαρκοβόρα όρνεα (που άρχισαν να καταφθάνουν πάνω από τους νεκρούς) δεν ήταν για να απομακρύνουν αυτά, αλλά αποτελούσαν απόδοση τιμής προς ΕΚΕΙΝΟΥΣ. Κι επειδή ο Πόλεμος είχε ουσιαστικά τελειώσει, με προτροπή όλων, έτσι σαν μνημόσυνο, ριχτήκανε όλοι οι εναπομείναντες γεμιστήρες.(12) Εκείνο το βράδυ (16 Απριλίου),τα τμήματα του Γκόλικο (Δόντι, 1615 ,1723) συμπτύχθηκαν νωρίτερα (20:00΄) απ’ τα άλλα τμήματα της ΙΙ Μεραρχίας, κι αυτό λόγω της απόστασης, του χιονιού, της ομίχλης και του βραχώδους-απόκρημνου του βουνού. Μες στη νύχτα, οι 13 Λόχοι του 2/39 Συντάγματος «ξεγλιστρούν» από τις κορυφές του επιβλητικού Γκόλικο προς την κοιλάδα του Δρίνου, με «οδηγό» το τηλεφωνικό σύρμα(3) της Μεραρχίας, και στις 04:00΄ φθάνουν στο Λάμποβο.
Από εκεί, ξημερώνοντας, παρακολουθούν τη μεγάλη «αντεπίθεση» των Ιταλών προς το Δόντι(4), της οποίας προηγήθηκε καταιγισμός πυρός σ΄όλη τη γραμμή.
«[…] οι Ιταλοί καταλαμβάνουν αλαλάζοντας στα υψώματα «ηρωικά» μαχόμενοι, αλλά τους καθυστερεί, με χειροβομβίδες, ένας Τσολιάς που κοιμότανε και δεν αντιλήφθηκε την νυκτερινή σύμπτυξη των Λόχων(κι ο οποίος έφθασε στο Λάμποβο σε χρόνο-ρεκόρ).[,,,](4)
Στις 17 Απριλίου και τα τρία Τάγματα του Συντάγματος φθάνουν στο Λιμπόχοβο και δια νυκτερινής πορείας περνάνε τα σύνορα (κοντά στην Κακαβιά) και ξημερώνοντας το Πάσχα (20 Απριλίου),φθάνουν στο ελληνικό χωριό Χρυσοδούλη.(3) Από εκεί το ΙΙΙ Τάγμα επιστρέφει στα σύνορα για ν΄ αποτελέσει την οπισθοφυλακή του Συντάγματος και τ΄ άλλα δύο Τάγματα κατεβαίνουν προς Γιάννενα, φθάνοντας στο χωριό Κεράσοβο στις 21 Απριλίου. Τα ξημερώματα της 22ας Απριλίου, τους ανακοινώνεται η υπογραφή της ανακωχής(3). Παρά την ανακωχή, το ΙΙΙ Τάγμα στα σύνορα δίνει μεγάλες μάχες και την ίδια μέρα το πρωί, ο 11ος Λόχος του (4 αξιωματικοί και 125 στρατιώτες), αιχμαλωτίζεται από δύο ιταλικά τάγματα.
Η τελευταία πράξη του δράματος γράφτηκε στα χωριά Μπισδούνι(4) και Βουνοπλαγιά(3) με την παράδοση των όπλων σ’ έναν Γερμανό λοχία (Μπισδούνι) και σ΄ έναν δεκανέα (Βουνοπλαγιά ). Στο Μπισδούνι, ο πυροβολάρχης Κ. Βερσής αυτοκτονεί πάνω στα κανόνια του. Είναι ο Ταγματάρχης που ακολούθησε το ΙΙΙ Τάγμα στην Αρίστη, όταν αυτό έπαιρνε το βάπτισμα του πυρός(4). Οι τελευταίοι νεκροί του Συντάγματος ήταν μετά τη συνθηκολόγηση: οι Θ. Παπανικολάου και Χ. Μπαλαμπάνης, που πνίγηκαν προσπαθώντας να διαβούν τον ποταμό Λούρο στις 26 και 28 Απριλίου, αντίστοιχα.
Στις 3 Μαΐου τα υπολείμματα του Συντάγματος κατέληξαν στο Μεσολόγγι. Το χρέος προς την πατρίδα το Σύνταγμα το «ξεπλήρωσε» με 368 νεκρούς (79 εξαφανισθέντες), 891 τραυματίες, 846 παγόπληκτους και 129 αιχμαλώτους. Από το σύνολο των νεκρών, μόνον 43 ενταφιάσθηκαν στη μάνα γη (Βίγλα 27, Κεφαλοβουλγάρα 7, Τζούφαραχη 6, Λάμαρη 2, Πόβλα 1)(3). Οι υπόλοιποι 325 αναπαύονται στην Αλβανία, σε ανώνυμους τάφους, ή άταφοι.
Τέλος, ας αναφερθεί η αποτίμηση του πρώτου έτους του πολέμου απ’ τον ίδιο τον Μουσολίνι στις 10-6-41, κατά την ομιλία του προς τα πλήθη από το PalazzoVenezia, όπου αποδέχθηκε τα εξής δύο, σχετικά με τον ελληνικό στρατό: «[…] μια προσπάθεια να κατέβει στην κοιλάδα Vojussa (Αώου) από το Golico (Γκόλικο), συντρίφτηκε από το πεζικό του Legnano, της Ferrara και των Alpini. Δηλαδή ομολογεί ότι το 2/39 Σύνταγμα αντιμετώπισε τρεις Μεραρχίες του […] οφείλουμε να ομολογήσουμε τιμίως ότι μερικά αποσπάσματά του, όπως του Λέκλι, της Νεμέρσκας (εννοεί την οροσειρά που καταλήγει στο Γκόλικο) και του υψώματος 731 επολέμησαν με γενναιότητα και μας επέφεραν απώλειες [,,,](9)»
——————————————————————————————————————————————————————–
Παραπομπές:
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού –Η Ιταλική εισβολή (28 Οκτωβρίου μέχρι 13 Νοεμβρίου)(1960).
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού –Εφοδιασμοί του Στρατού εις Υλικά Οπλισμού και πυρομαχικών κατά τον πόλεμο 1940-41 (1982).
- Ν. Κολόμβας (Αντιστράτηγος) – 2/39 Σ.Ε. Σελίδες από την πολεμική Ιστορία του.
- Δ. Κωταντούλας (Έφεδρος Ανθυπολοχαγός του 2/39 Σ.Ε.) – Οδοιπορικό στα χρόνια… εκείνα (2001).
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού –Επίτομος ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου 1940-41(1985).
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού – Η Ελληνική αντεπίθεσις (14 Νοε. 1940-6 Ιαν.1941) (1966).
- Άγγελος Τερζάκης – Ελληνική εποποιία 1940-1941 (ΓΕΣ 1990).
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού – Χειμεριναί επιχειρήσεις-Ιταλική επίθεσις Μαρτίου(7 Ιαν.1941-26 Μαρτ.1941).
- Παυσανίας Κατσώτας (Διοικητής 2/39 Σ.Ε.)– Η Δεκαετία 1940-1950 (1981).
- Γ. Κοσμάς(Διοικητής Α΄ Σώματος Στρατού) – Ελληνικοί Πόλεμοι (1967).
- Γ. Μαργαρίτης (καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας Α.Π.Θ.) – Οι τελευταίες συγκρούσεις στο Αλβανικό μέτωπο ( 7 μέρες, Καθημερινή, 2002).
- Μαρτυρίες Γεωργίου Μπιρπίλη (1οςΛόχος – 1ο Τάγμα του 2/39 Συντάγματος Ευζώνων Μεσολογγίου).
- Ειρ. Δορκοφίκη – Κάποτε στο Τεπελένι (1992).
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού – Το τέλος μιας εποποιίας, Απρίλιος 1941 (1959).
Φωτογραφία: Μαχητές του 2/39 στο ύψωμα Δόντι.
——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον
και όχι για να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν
