«Σκιαδικά»: Τα καπέλα της κοινωνικής αντίστασης

...

Είναι μια ιστορία |

Τα «Σκιαδικά»: Τα ψάθινα καπέλα
της κοινωνικής αντίστασης |

Μια αυθόρμητη μαθητική διαμαρτυρία ενάντια στην εισαγόμενη πολυτέλεια
εξελίχθηκε σε σύγκρουση με την εξουσία, αγγίζοντας τον πυρήνα
της κοινωνικής ανισότητας στην Οθωνική Ελλάδα |

Η 10η Μαΐου του 1859 δεν ήταν απλώς μία ακόμη ανοιξιάτικη Κυριακή για την Αθήνα. Ήταν η μέρα που ένα φαινομενικά αθώο αξεσουάρ —ένα ψάθινο καπέλο από τη Σίφνο, γνωστό ως «σκιάδιο»— πυροδότησε μια κοινωνική έκρηξη που τάραξε τα θεμέλια του πολιτικού συστήματος της εποχής. Τα «Σκιαδικά», όπως καταγράφηκαν στην Ιστορία, δεν ήταν μόνο ταραχές, αλλά έκφραση μιας βαθύτερης κοινωνικής ρήξης.

Η πρωτοβουλία ανήκε στον Κλέωνα Ραγκαβή, γιο του τότε υπουργού Εξωτερικών Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Ο τελευταίος, προερχόμενος από την πνευματική και πολιτική ελίτ της εποχής, θεωρούσε ότι η στήριξη της εγχώριας παραγωγής ήταν ζήτημα εθνικής σημασίας. Στο πλαίσιο αυτό, ενθάρρυνε την ανώτερη κοινωνική τάξη να επιλέγει ελληνικά προϊόντα έναντι των εισαγόμενων. Ο Κλέων υλοποίησε την ιδέα με έναν σχεδόν ποιητικό τρόπο: κινητοποίησε μαθητές και φοιτητές να βγουν στον περίπατο της Κυριακής στο Πεδίον του Άρεως, φορώντας ελληνικής κατασκευής σκιάδια.

Η σιωπηρή, πλην ηχηρή, αυτή δήλωση δεν έμεινε αναπάντητη. Οι εισαγωγείς καπέλων ένιωσαν την απειλή και αποφάσισαν να γελοιοποιήσουν την πρωτοβουλία. Έστειλαν υπαλλήλους και «φίλους» τους να εμφανιστούν με γελοιοποιημένες εκδοχές σκιάδιων – κάποια σε σχήμα ουροδοχείου ή αεροστάτου. Δεν επρόκειτο για απλό πείραγμα. Οι «κομιδοφορεμένοι» επιτέθηκαν φραστικά και σωματικά στους μαθητές, προκαλώντας επεισόδια.

Η αστυνομία, υπό τον διευθυντή Δημητριάδη, όχι μόνο δεν προστάτεψε τους νέους, αλλά στράφηκε βίαια εναντίον τους. Η εικόνα του Δημητριάδη να ηγείται της καταστολής ενώπιον του βασιλικού ζεύγους αποτέλεσε την σπίθα για την κλιμάκωση. Η βίαιη σύλληψη τριών μαθητών πυροδότησε την αγανάκτηση όχι μόνο των συμμαθητών τους, αλλά και πολιτών που ένιωσαν ότι οι αξίες της δικαιοσύνης και της ελευθερίας ποδοπατούνταν.

Το επόμενο πρωί, εκατοντάδες μαθητές και φοιτητές συγκεντρώθηκαν έξω από τα ανάκτορα φωνάζοντας: «Ζήτω ο Βασιλεύς, κάτω η Αστυνομία!» Επρόκειτο για ένα σύνθημα έξυπνα διατυπωμένο, αφού σε καθεστώς μοναρχίας η αποδοκιμασία δεν μπορούσε να στραφεί άμεσα κατά του βασιλιά, παρά μόνο κατά των οργάνων του.

Οι ταραχές επεκτάθηκαν και στην Ερμού, στην πλατεία Δημοπρατηρίου και τελικά στο Πανεπιστήμιο. Εκεί, η φοιτητική κοινότητα αποφάσισε να προσφέρει φιλοξενία στους διαδηλωτές, αρνούμενη να απομονώσει τον λαϊκό κόσμο. Η φράση «ο λαός είναι αδελφός μας» αντήχησε στα αμφιθέατρα, δηλώνοντας ότι η εξέγερση δεν ήταν μόνο φοιτητική· ήταν κοινωνική.

Η αστυνομία παρακολουθούσε με δυσπιστία. Όταν οι διαδηλωτές ζήτησαν ακρόαση από τον βασιλιά, η άρνησή του επιβεβαίωσε τη ρήξη. Οι αντιδράσεις κορυφώθηκαν με την είσοδο του ιππικού στο Πανεπιστήμιο – πράξη που θα μπορούσε να εξελιχθεί σε αιματοχυσία, αν δεν είχε υπάρξει άμεση παρέμβαση από ψυχραιμότερους. Η κατάληψη έληξε μόλις όταν ο υπουργός Εσωτερικών υποσχέθηκε την απομάκρυνση του Δημητριάδη.

Πόσοι συμμετείχαν; Οι πηγές διαφωνούν. Άλλες κάνουν λόγο για μερικές εκατοντάδες, ενώ μαρτυρίες, όπως αυτή του Σοφοκλή Καρύδη, φτάνουν να μιλούν για 10.000 ανθρώπους στους δρόμους. Σε κάθε περίπτωση, η μαζικότητα και το κοινωνικό εύρος των συμμετεχόντων δείχνουν ότι δεν επρόκειτο για μια απλή φοιτητική φάρσα ή ιδεαλιστική ρομαντική έκρηξη.

Η κυβέρνηση βρέθηκε σε αδιέξοδο. Δεν ήθελε να πλήξει τα παιδιά της αθηναϊκής ελίτ, αλλά και δεν μπορούσε να δείξει αδυναμία μπροστά στη «στάση» των μαθητών. Έτσι, επέλεξε την «πολιτική της εκτόνωσης»: αντικατέστησε τον Δημητριάδη, έκλεισε τα σχολεία προσωρινά και επέβαλε στρατιωτική παρουσία στο Πανεπιστήμιο για λίγες ημέρες.

Το μάθημα των «Σκιαδικών» ήταν διπλό. Πρώτον, η κοινωνική ένταση, ακόμη και όταν εκδηλώνεται με φαινομενικά ασήμαντα σύμβολα όπως ένα καπέλο, μπορεί να γίνει πολιτική. Δεύτερον, η ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα δεν ήταν παθητική. Η νεολαία της, ακόμα και μέσα σε ένα αυταρχικό σύστημα, διεκδίκησε τη φωνή της και ενέπνευσε ευρύτερα στρώματα του λαού να ενωθούν κάτω από κοινά αιτήματα.

Το ψάθινο σκιάδιο, τελικά, δεν ήταν απλώς προϊόν τοπικής παραγωγής. Ήταν μια δήλωση ταυτότητας, αυτάρκειας, αντίστασης και —πάνω απ’ όλα— ελπίδας για μια κοινωνία που δεν θα σιωπά μπροστά στην αδικία.