«Θεωρώ πως η ποίηση δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
Αλλά μπορεί να αλλάξει τις συνειδήσεις των ανθρώπων,
που φτιάχνουν τον κόσμο.
Επομένως, έμμεσα είναι δυνατόν η ποίηση να επηρεάσει τον κόσμο για μια θετική αλλαγή».
(Οδ. Ελύτης)
«Κανένας στίχος σήμερα δεν κινητοποιεί τις μάζες! Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα».(Μ. Αναγνωστάκης)
Η αλλαγή του κόσμου προς μια επιθυμητή κατάσταση αποτέλεσε ιστορικά στόχο τόσο των μεγάλων διανοητών όσο και των ανθρώπων της δράσης. Οι πρώτοι έμειναν μόνο στις διαπιστώσεις και στις ερμηνείες ενώ οι δεύτεροι προχώρησαν στην πράξη. Πολλοί υποστηρίζουν πως η αλλαγή είναι προϊόν των ευρύτερων οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών τονίζοντας με έμφαση τον καταλυτικό ρόλο του «υλικού παράγοντα», (Μαρξισμός). Πολλοί όμως είναι κι εκείνοι που πρεσβεύουν πως η αλλαγή πρώτα συλλαμβάνεται ως στόχος – αίτημα στη σκέψη και μετά μετασχηματίζεται σε πράξη μέσα από ορισμένες ενέργειες.
Πρώτιστος, λοιπόν, παράγοντας για τους παραπάνω είναι η «πνευματική» λειτουργία του ανθρώπου και ιδιαίτερα η συνείδησή του. Στη διαμόρφωση της συνείδησης συμβάλλουν τόσο οι κοινωνικές συνθήκες όσο και το γενικότερο πνευματικό περιβάλλον. Βασική συνιστώσα αυτού θεωρείται η Τέχνη που αποκαλύπτει την «άλλη αλήθεια» της πραγματικότητας. Κατεξοχήν όμως στην αποκωδικοποίηση της άλλης «εκδοχής» του κόσμου συμβάλλει εκείνη η μορφή της Τέχνης που σχετίζεται εννοιολογικά και πραγματικά με τη δημιουργία και την αλλαγή.
Η ποίηση, λοιπόν, ως έκφραση της δημιουργικότητας του ανθρώπου γονιμοποιεί τη συνείδηση του ανθρώπου προς κατευθύνσεις που οδηγούν σε μια άλλη αντίληψη για τον κόσμο∙ και επειδή οι πράξεις των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα του τρόπου που σκεπτόμαστε γίνεται περισσότερο εναργής ο ρόλος της ποίησης στον ποιοτικό μετασχηματισμό του κόσμου.
Ποίηση και συνείδηση
Η ποίηση ως έκφραση του ωραίου αντιμάχεται την ασχήμια της πεζότητας της καθημερινής ζωής και πραγματικότητας και αποτελεί ερέθισμα – πρόκληση για αγώνες και προσπάθειες με στόχο την ανατροπή του παλιού και την εγκαθίδρυση ενός νέου κόσμου. Η ποίηση και η τέχνη γενικότερα ως φορείς και γνήσιοι εκφραστές του ωραίου αποτελούν την αντανάκλαση του εσώτερου ψυχισμού του ανθρώπου. Η γνησιότητα και η αυθεντικότητα της ανθρώπινης εσωτερικής ζωής εξωτερικεύεται και αισθητοποιείται μέσα από την ποιητική δημιουργία.
Η ποίηση εκφράζει την αθωότητα του εσωτερικού κόσμου του κάθε ατόμου χωριστά και γι’ αυτό αποτελεί το γνησιότερο εκφραστή και αντιπρόσωπο αυτής μέσα στην ασχήμια και βαρβαρότητα του σύγχρονου κόσμου. Το ωραίο και η αθωότητα, ως έννοιες και καταστάσεις είναι αλληλένδετα και συνθέτουν το όραμα μιας μελλοντικής ανθρώπινης κοινωνίας. Με την έννοια αυτή η ποίηση, ως ο κατ’ εξοχήν αντιπρόσωπος του ωραίου και της αθωότητας, αποτελεί και προβάλλει ως μια δύναμη αλλαγής, ανανέωσης, αμφισβήτησης, ως μια δύναμη επαναστατική.
Έτσι διαμορφώνει τις συνειδήσεις των ανθρώπων αποκαλύπτοντας την αρνητική εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας και προκαλεί αυτήν σε μια αναμέτρηση με το καινούργιο. Όσο κι αν η πεζότητα και η ασχήμια της καθημερινής ζωής έχουν διαβρώσει και αποδιοργανώσει όλο το ανοσοποιητικό σύστημα της σύγχρονης κοινωνίας, η ποίηση είναι ικανή να αφυπνίσει τη ζύμη των κοινωνικών αλλαγών, τη συνείδηση του κάθε ανθρώπου χωριστά.
«Το ζήτημα πια έχει τεθεί:/ Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε/
όπως αυτός ο δραπέτης/ ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο/
απέναντί τους»..(Μ. Κατσαρός)
Ποίηση και ατομικότητα
Αναμφισβήτητη είναι εξάλλου η συμβολή της τέχνης και της ποίησης ειδικότερα στον εμπλουτισμό του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. Η ποίηση ως εκφραστής του ψυχικού κόσμου του ατόμου καλλιεργεί και ευαισθητοποιεί όλες εκείνες τις πτυχές της εσωτερικής διάστασης αυτού, πάνω στις οποίες δεν έχει «εξουσία» το κράτος της λογικής. Η ποίηση εκφράζοντας και αισθητοποιώντας το ψυχικό τοπίο του ανθρώπου βοηθά στην ανάπτυξη και εκδήλωση μ’ έναν ιδιαίτερο και μοναδικό τρόπο όλων των προσωπικών ευαισθησιών και των «κρυμμένων» δημιουργικών δυνατοτήτων του.
Οι δημιουργικές δυνάμεις της φαντασίας και της αυτενέργειας βρίσκουν διέξοδο μέσα από τον ποιητικό λόγο. Βοηθώντας η ποίηση στην καλλιέργεια και εκδήλωση των εσωτερικών πτυχών της ανθρώπινης φύσης συμβάλλει αποφασιστικά στην εξατομίκευση του ανθρώπου και στη διάσωση – διατήρηση της μοναδικότητάς του. Η αξία ενός ανθρώπου έγκειται στην «ετερότητά» του, στον διαφορετικό εκείνο τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτεί τον κόσμο και αντιδρά στα ερεθίσματα του περιβάλλοντός του.
Σ’ αυτό το σημείο η ποίηση ως η έκφραση της ατομικότητας του ανθρώπου διαφυλάσσει και την αυτονομία αυτού, μέσα από τον ξεχωριστό πλούτο του εσωτερικού κόσμου του καθενός ξεχωριστά. Σε μια εποχή που τείνει να περιορίσει την έκφραση του ψυχικού κόσμου και να δημιουργήσει ένα άτομο με ατροφική εσωτερική ζωή, η ποίηση προβάλλει ως ένας μηχανισμός άμυνας.
«Η ποίηση δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τρόπος να κρύψουμε το πρόσωπό μας».(Μ. Αναγνωστάκης)
Η ποίηση ως διαμαρτυρία
Τέλος, η τέχνη και ειδικότερα η ποίηση αποτελεί μια μορφή ατομικής και κοινωνικής διαμαρτυρίας και με την έννοια αυτή μπορεί να συμβάλει έστω και έμμεσα στην αλλαγή του κόσμου. Κατ’ αρχάς πρέπει να τονιστεί πως η τέχνη και η ποίηση εκφράζουν μια βαθιά σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο. Αυτή η ενεργητική σχέση δεν έχει τίποτα το κοινό με μιας υποτιθέμενη «απώλεια του εγώ» στην επαφή του με το «είναι». Είναι η κατάκτηση της πραγματικότητας («είναι») και η συναίρεση μ’ αυτή με στόχο την προοπτική μιας άλλης κοινωνίας.
Η ποίηση συνθέτει τις εμπειρίες, τα βιώματα και τα οράματα όλων των ανθρώπων που επιζητούν την αλλαγή του κόσμου. Η βαθιά ανθρώπινη επικοινωνία μέσα από την ποίηση είναι μια διαδικασία και μια πράξη επαναστατική και ελπιδοφόρα. Η ποίηση έχει έναν ερευνητικό και δημιουργικό ρόλο πέρα από το ρόλο της στη διεύρυνση των πνευματικών ορίων του ανθρώπου. Έχει δε η ποίηση κι έναν αναμφισβήτητο παιδαγωγικό ρόλο προς την κατεύθυνση της ηθικής τελείωσης και κοινωνικής συνειδητοποίησης του ατόμου.
Η ποίηση δίνει στον άνθρωπο μια υψηλότερη συνείδηση του εαυτού του και της δύναμής του να μεταμορφώσει τη φύση, την κοινωνία και τον εαυτό του. Η ποίηση δεν εξιδανικεύει το παρόν, το παρελθόν ή το μέλλον αλλά κεντρίζει την απαίτηση του ανθρώπου για να ξεπεράσει τον εαυτό του και μέσα απ’ αυτό να υπερβεί την πραγματικότητα. Έτσι, λοιπόν, ο ρόλος της Τέχνης και της Ποίησης είναι απαραίτητος και σημαντικός για να γίνεται ο άνθρωπος ικανός να γνωρίζει τον εαυτό του (αυτοσυνειδησία), τον άνθρωπο (ανθρωπογνωσία) και ν’ αλλάζει τον κόσμο.
«Η ένδοξη Ρώμη σε περίμενε τόσους αιώνες/ σε προφητείες έλεγε τον ερχομό σου/ κ’ εσύ αφομοιώθηκες;»..(Μ. Κατσαρός)
Επιμύθιο
«Μπορεί στις μέρες μας κανένας στίχος να μην κινητοποιεί τις μάζες», αλλά η ποίηση είναι σίγουρο ότι εμπλουτίζει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και με την έννοια αυτή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την αλλαγή. Εναπόκειται, λοιπόν, στον καθένα να αντισταθεί σε όλα εκείνα τα φαινόμενα που διαβρώνουν της συνείδησή του, ναρκώνουν την επιθυμία του για κάτι καλύτερο και τον οδηγούν σε μια κατάσταση απόλυτης αβουλίας και παθητικότητας. Η ποίηση μπορεί να αποτελέσει το όχημα για την εξέγερση τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Η καθολικότητα και διαχρονικότητα των ποιητικών μηνυμάτων και προτύπων μπορούν να αποτελέσουν την «εκρηκτική ύλη» για τον ποιοτικό μετασχηματισμό του κόσμου.
Αν μείνουμε σιωπηλοί στην καθημερινότητά μας και αφεθούμε στην ακινησία της πεζότητάς μας δίνουμε δύναμη σε όλους αυτούς που χαράσσουν τα όρια της ζωής μας και νοηματοδοτούν την ύπαρξή μας. Ο Μ. Κατσαρός το είπε καθαρά:
«Τους ύπατους εγώ ανάδειξα στις συνελεύσεις
κι αυτοί κληρονομήσανε τα δικαιώματα
φορέσαν πορφυρούνατίθασον ένδυμα
σανδάλια μεταξωτά ή πανοπλία
εξακοντίζουν τα βέλη τους εναντίον μου –
η θέλησή μου που καταπατήθηκε
τόσους αιώνες».
***Η ΕΝΣΤΑΣΗ του Πλάτωνα:Ο θείος Πλάτων τηρούσε μία επικριτική στάση απέναντι στην Ποίηση και τους Ποιητές. Θεωρούσε, δηλαδή, πως η ποίηση δεν είναι τέχνη, γιατί δεν προϋποθέτει τη βαθιά γνώση του αντικειμένου της και οφείλεται στην έμπνευση της στιγμής και στη θεϊκή επιρροή. Σημαντικό στοιχείο της επικριτικής στάσης του φιλοσόφου είναι η άποψή του πως η ποίηση συνιστά μία μίμηση μιας στρεβλής και ψευδούς πραγματικότητας που ενοικεί μόνο στις άφθαρτες Ιδέες. Έτσι η ποίηση και κάθε τέχνη σύμφωνα με τον Πλάτωνα – ως μίμηση – είναι μία διπλή «απάτη» και δεν έχει παιδαγωγικό χαρακτήρα.
*Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης.
