Εμφυλιοπολεμική Αιτ/νία – Η Παιδόπολη «του Σωτήρος»

Η Παιδόπολη του Σωτήρος στο Αγρίνιο
εξαρτιόταν απευθείας από τον Έρανο της βασίλισσας,
αφού ιδρύθηκε πριν αρχίσει επίσηµα
η συνεργασία του Εράνου µε την ΕΥΠΕ

• της Τασούλας Βερβενιώτη*
  και Χρυσούλας Σπυρέλη**

Στο Αγρίνιο η Παιδόπολη ιδρύθηκε το 1948. Εκείνη τη χρονιά η χώρα ήταν βαθιά διχασμένη. Υπήρχαν δύο κυβερνήσεις (η επίσηµη κυβέρνηση στην Αθήνα και στο Βουνό η Προσωρινή ∆ηµοκρατική Κυβέρνηση) και δύο στρατοί που αντιµάχονταν. Η απόφαση για την ίδρυσή της πάρθηκε από την Εκτελεστική Επιτροπή του «Εράνου Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος» υπό την Υψηλήν Προστασίαν της Α.Μ. της Βασιλίσσης» ή αλλιώς τον Έρανο της βασίλισσας ή απλώς τον Έρανο, το Μάρτιο του 1948.

∆υο µήνες νωρίτερα, η κυβέρνηση της Αθήνας είχε καταγγείλει στην Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Βαλκάνια, ότι ο ∆ηµοκρατικός Στρατός Ελλάδας, στον οποίο ηγεµόνευε το ΚΚΕ και εκφραζόταν πολιτικά από την κυβέρνηση του Βουνού, µετέφερε παιδιά έξω από τα σύνορα της χώρας µε σκοπό να τα µετατρέψει σε «γενίτσαρους» και να τα «αφελληνίσει».

Το θέµα της µεταφοράς των παιδιών, πέρα από θέµα εσωτερικής αντιπαράθεσης µεταξύ των αντιµαχοµένων παρατάξεων, συζητήθηκε και στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ως µέρος του «ελληνικού ζητήµατος», δηλαδή του εµφυλίου πολέµου.

Η συζήτηση αυτή είχε ξεκινήσει ήδη από το 1946 και αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης µεταξύ Ηνωµένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ένωσης, αφού ήδη η ανθρωπότητα είχε µπει στη λογική του Ψυχρού Πολέµου. Στον ΟΗΕ, η κυβέρνηση της Αθήνας ζήτησε την επιστροφή των παιδιών που είχαν µεταφερθεί στις ανατολικές χώρες από το ΚΚΕ και επιπλέον συγκέντρωνε και αυτή παιδιά για να τα «σώσει» από τους κοµµουνιστές. Τα παιδιά αυτά τα εγκαθιστούσε σε Παιδοπόλεις.

Η δεξιά προπαγάνδα ονόµασε τη συγκέντρωση των παιδιών και την ίδρυση των Παιδοπόλεων «παιδοφύλαγµα», σε αντιδιαστολή µε τις ενέργειες του ΚΚΕ που τις ονόµασε «δεύτερο παιδοµάζωµα» – το πρώτο το είχαν κάνει οι Τούρκοι, προαιώνιοι εχθροί των Ελλήνων.[1] Οι πρώτες Παιδοπόλεις στην Ελλάδα ιδρύθηκαν από τον Έρανο της βασίλισσας. Από το ξεκίνηµά του, το καλοκαίρι του 1947, µέχρι το τέλος του χρόνου είχε ιδρύσει επτά Παιδοπόλεις για «προσφυγόπουλα» ορφανά, εγκαταλελειµµένα ή άπορα.[2] Η συνεργασία του µε την κυβέρνηση της Αθήνας ξεκίνησε επίσηµα τον Απρίλιο του 1948. Τότε δηµιουργήθηκε η Ειδική Υπηρεσία Περιθάλψεως Ελληνοπαίδων (ΕΥΠΕ) που ίδρυσε, µε τη συνεργασία του Εράνου, Παιδοπόλεις για παιδιά «απειλούµενα» από τους κοµµουνιστές. Ο αριθµός των Παιδοπόλεων έφτασε, συνολικά, τις 53[3]. Όσες ιδρύθηκαν µετά τον Απρίλιο του 1948 εξαρτιόνταν διοικητικά από την ΕΥΠΕ.

Η Παιδόπολη του Σωτήρος στο Αγρίνιο εξαρτιόταν απευθείας από τον Έρανο της βασίλισσας, αφού ιδρύθηκε πριν αρχίσει επίσηµα η συνεργασία του Εράνου µε την ΕΥΠΕ. Έπρεπε να περιλαµβάνει παιδιά ορφανά ή εγκαταλειµµένα ή άπορα από τα γύρω ορεινά χωριά που οι κάτοικοί τους, λόγω που εµφυλίου, εκόντες ή άκοντες, βρίσκονταν εγκατεστηµένοι στο Αγρίνιο, το οποίο είχε χαρακτηριστεί ως Κέντρο Ασφαλείας.

Κάθε Παιδόπολη διοικούνταν από µια Εφορευτική Επιτροπή. Σε αυτήν συµµετείχαν έγκριτα µέλη της τοπικής κοινωνίας, όπως διευθυντές τραπεζών, εκπρόσωποι της εκκλησίας, διευθυντές εκπαίδευσης, ανώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, Οδηγοί, Πρόσκοποι, πρόεδροι ή µέλη φιλανθρωπικών, χριστιανικών ή γυναικείων οργανώσεων. Επιπλέον υπολογίζουµε ότι στο προσωπικό της Παιδόπολης πρέπει να δούλεψαν πάνω από 30 εργαζόµενοι, οι περισσότεροι µέλη της τοπικής κοινωνίας. Από τις τρεις αυτές κατηγορίες, τα µέλη της Εφορευτικής Επιτροπής, άτοµα µε περίοπτη κοινωνική θέση στην κοινωνία του Αγρινίου, τους εργαζόµενους στην Παιδόπολη και τα παιδιά, δεν γνωρίζουµε κανένα µέχρι τώρα που να έχει δηλώσει δηµόσια αυτού του είδους τη δραστηριότητά του.

Γενικότερα, για την Παιδόπολη Αγρινίου γνωρίζουµε πολύ λίγα. Το αρχείο της δε βρέθηκε. Οι γνώσεις µας περιορίζονται στις αναφορές που συγκεντρώθηκαν από τα πρακτικά της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου, τα οποία εντοπίσαµε το 1998 στα κεντρικά γραφεία του Εθνικού Οργανισµού Προνοίας (ΕΟΠ). Ο ΕΟΠ αποτελεί µια µετεξέλιξη του Εράνου, ο οποίος ιδρύθηκε µεσούντος του εµφύλιου και η διάρκειά του προβλεπόταν εξάµηνος. Και µετά τη λήξη όµως της ένοπλης σύγκρουσης η άδεια λειτουργίας του ανανεωνόταν συνεχώς και το 1956 µετονοµάστηκε σε «Βασιλική Πρόνοια».

Στη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας (1967-1974), όταν η βασιλική οικογένεια έφυγε από την Ελλάδα, ονοµάστηκε «Εθνικός Οργανισµός Προνοίας» (ΕΟΠ). Τότε, σύµφωνα µε µαρτυρίες, κάηκε ένα µέρος του αρχείου. Μετά τη µεταπολίτευση, λίγες µέρες πριν πάρει το ΠΑΣΟΚ την εξουσία (1981), το κτίριο που στεγαζόταν το αρχείο του ΕΟΠ πήρε φωτιά.

Σε αυτές τις δύο πυρκαγιές φαίνεται ότι κάηκε και το αρχείο της Παιδόπολης Αγρινίου, γιατί µετά το τέλος της ένοπλης σύρραξης από τις 53 Παιδοπόλεις του εµφυλίου, το 1950, διατηρήθηκαν µόνο οι 13. Τα αρχεία όσων Παιδοπόλεων σταµάτησαν τη λειτουργία τους πήγαν στον Έρανο – Βασιλική Πρόνοια – ΕΟΠ. Αυτά βρέθηκαν, ό,τι σώθηκε από τις δύο πυρκαγιές, στο αρχείο του ΕΟΠ. Τα πρακτικά της Εκτελεστικής Επιτροπής του Εράνου σώθηκαν, γιατί φυλάσσονταν στο γραφείο του ∆ιευθυντή, στο κέντρο της Αθήνας.[4] Σήµερα που ο ΕΟΠ έχει διαλυθεί, γιατί ενσωµατώθηκε στο Εθνικό Σύστηµα Κοινωνικής Φροντίδας, στο Κράτος δηλαδή, το αρχείο βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, εγκιβωτισµένο, µη προσβάσιµο δηλαδή στους ερευνητές. Αξίζει όµως, «για την Ιστορία», να καταθέσουµε όσα γνωρίζουµε για την Παιδόπολη Αγρινίου.

Η απόφαση για την ίδρυσή της πάρθηκε από την Εκτελεστική Επιτροπή του Εράνου (ΕΕ) στις 19 Μαρτίου 1948. Προβλεπόταν και συνερ-γασία µε το Ίδρυµα Εγγύς Ανατολή (Near East Foundation). Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί οι ντόπιοι αποκαλούσαν την Παιδόπολη και «Νιαρίστι».[5]

Ο Έρανος επίσης ανέλαβε από 1ης Απριλίου 1948 µε όλο της τον εξοπλισµό την Παιδική Στέγη Αγρινίου, η οποία βρισκόταν στις µισθωµένες αποθήκες της Κατίνας Τσουλούφη. Η Παιδική αυτή Στέγη µετονοµάσθηκε σε Παιδόπολη «Του Σωτήρος» Αγρινίου. Εκεί η ΕΕ του Εράνου υπολόγιζε να στεγάσει 250 «προσφυγόπαιδα». Από τα παιδιά που περιθάλπονταν στην Παιδική Στέγη κρατήθηκαν µόνο, όσα ανήκαν σε αυτήν την κατηγορία. ∆εν ξέρουµε τι έγιναν τα υπόλοιπα.

Ως υπεύθυνη της Παιδόπολης είχε οριστεί η Καίτη Μεγαπάνου[6], «Εντεταλµένη Κυρία» του Εράνου της βασίλισσας. ∆υο µήνες µετά την ίδρυση της Παιδόπολης Αγρινίου, το Μάιο του 1948, επειδή το θέµα της µετακίνησης των παιδιών είχε ενταχθεί για τα καλά στην εµφυλιοπολεµική λογική και η συγκέντρωση παιδιών από τον Κυβερνητικό Στρατό είχε πάρει µεγάλες διαστάσεις, η ΕΕ του Εράνου αποφάσισε να στεγάσει και άλλα 150 παιδιά, όχι «προσφυγόπουλα» αυτή τη φορά, αλλά «απειλούµενα» από τους κοµµουνιστές. Πρακτικά όµως ήταν ανέφικτο να γίνει κάτι τέτοιο και τελικά αποφασίστηκε ότι το ανώτατο όριο που θα περιέθαλπε η Παιδόπολη θα ήταν 300 παιδιά.[7]

∆εν ξέρουµε, εάν η απόφαση της ΕΕ τηρήθηκε. Πάντως το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου, από την 1η Οκτωβρίου 1948, ο Έρανος νοίκιασε και το διπλανό οικόπεδο από την καπναποθήκη (όπου στεγαζόταν η Παιδόπολη), γιατί κρίθηκε «ως ζωτικής σηµασίας χώρος».[8]

Τον Οκτώβριο επίσης η ΕΕ του Εράνου ενέκρινε τις δαπάνες επισκευής των βοηθητικών χώρων του κτιρίου καθώς και το διαχωρισµό του. Α-ποφάσισαν επίσης να εγκαταστήσουν ένα παράπηγµα τύπου Romney. Τις εργασίες είχε αναλάβει να εκτελέσει η Υπηρεσία Ανοικοδοµήσεως Α-γρινίου.[9] Στις αρχές του ’49, η ΕΕ του Εράνου ενέκρινε επίσης ένα χρηµατικό ποσό για να διαρ-ρυθµιστεί το υπόγειο της Παιδόπολης καθώς και οι εσωτερικοί χώροι, ώστε να µπορέσει να στεγάσει και άλλα 100 παιδιά. Ηλεκτροφώτισαν επίσης και το παράπηγµα.[10]

Είναι φανερό, ότι η Παιδόπολη στέγασε πάνω από 400 ή περίπου 400 παιδιά. Στον τοπικό τύπο του Αγρινίου, ούτε πουθενά αλλού, δεν είχε γραφτεί έως τώρα κανένα κείµενο που να µνηµονεύει την Παιδόπολη των 400 παιδιών, τα περισσότερα των οποίων κατάγονταν από τα γειτονικά χωριά, ούτε των ντόπιων µελών του προσωπικού της. Και κανένα από τα έγκριτα µέλη της τοπικής κοινωνίας που συµµετείχαν στην Εφορευτική Επιτροπή της Παιδόπολης δεν έχει κάνει κάποια δηµόσια δήλωση για το «κοινωφελές» έργο στο οποίο πήρε µέρος.

Η σιωπή των ανθρώπων όπως και το κάψιµο των αρχείων δυσκόλεψαν την έρευνα. Και τα δυο εντάσσονται στο taboo του εµφυλίου, ο οποίος άρχισε να ερευνάται µετά το τέλος του Ψυχρού Πολέµου, στα µέσα της δεκαετίας του 1990.

Πιο συγκεκριµένα η εµφυλιοπολεµική υπόθεση «παιδοµάζωµα/ παιδοφύλαγµα» είχε, τότε, βαθιά διχάσει την κοινωνία. Και σήµερα ακόµα δεν έχει ερευνηθεί σε βάθος. Επιπλέον η κατάργηση της βασιλείας µε δηµοψήφισµα (1974) και οι προηγούµενες επεµβάσεις της βασίλισσας σε ζητήµατα πολιτικής την είχαν καταστήσει µη δηµοφιλή, σε σηµείο που πολλοί αντί Φρειδερίκη την ονοµάζουν «Φρίκη». Το έργο των Παιδοπόλεων είναι συνδεδεµένο µε τη δική της δράση, και παρόλο που η περί-θαλψη των παιδιών ήταν ένα «θεάρεστο» έργο σε κείνες τις δύσκολες συνθήκες, κανείς δε θέλει να συνδέσει το όνοµά του µε µια βασίλισσα τόσο «µισητή».

Με τα λίγα αρχειακά δεδοµένα και µε το σκεπτικό ότι η Παιδόπολη Αγρινίου αποτελεί µέρος της ιστορίας µας, του παρελθόντος µας, που θέλαµε να το γνωρίσουµε, ξεκινήσαµε την έρευνα. Αρχικά έπρεπε να εντοπιστεί ο χώρος.

Σε αυτό σηµαντική ήταν η προσφορά της Μαρίας Αγγέλη, η οποία, µας επισήµανε ότι στη διάρκεια εκπόνησης της διδακτορικής της διατριβής και ενώ φωτογράφιζε τις αποθήκες Ηλιού, µία διερχόµενη κυρία της είπε ότι είχε ακούσει ότι οι αποθήκες είχαν  στεγάσει ένα ορφανοτροφείο.[11]

Οι αποθήκες Κατίνας Τσουλούφη που αναφέρονταν στα πρακτικά της ΕΕ του Εράνου ήταν γνωστές στο Αγρίνιο ως αποθήκες Ηλιού, από το επίθετο του πρώτου συζύγου[12] της Κατίνας Τσουλούφη, ο οποίος πε-θαίνοντας της άφησε την «επικαρπία» των αποθηκών του. Αφού εντοπίστηκε ο χώρος έµενε να εντοπιστούν οι άνθρωποι. Σε αυτό µεγάλη ήταν η στήριξη που µας παρείχε ο Αριστείδης Μπαρχαµπάς, ο οποίος είχε κάνει µακροχρόνια έρευνα για την ιστορία του Αγρινίου.[13] Μας πληροφόρησε τα ονόµατα δύο Οµαδαρχισσών που δούλευαν στην Παιδόπολη.

Προχωρώντας η έρευνα εντόπισε και τα παιδιά. Πολύτιµα ήταν τα µνηµονικά στοιχεία και το φωτογραφικό υλικό που µας παρείχε η ∆ήµητρα Καρτσακάλη, πρώην τρόφιµος της Παιδόπολης [Φωτογραφίες Νο 4 και 5].

Οι συνεντεύξεις µε την πρώην Οµαδάρχισσα Λ. Α. και τη Μ. Φ (η τελευταία, ως Οµαδάρχισσα και «ιµατιοφύλαξ»), µας παρείχαν στοιχεία για τον τρόπο στέγασης διαβίωσης, διατροφής και γενικότερα για την καθηµερινότητα στην Παιδόπολη.[14]

Ελπίζουµε ότι θα µπορέσουµε να εντοπίσουµε και την τρίτη συνιστώσα: τα µέλη της Εφορευτικής Επιτροπής. Η έρευνα βρίσκεται στο αρχικό της στάδιο, αλλά έτσι κι αλλιώς δύο πυρκαγιές αρχειακού υλικού και η σιωπή, η αµνησία, των ανθρώπων καθιστούν την ανάπλαση της ιστορίας του εµφυλίου πολέµου δύσκολο εγχείρηµα. Η µνήµη και η αµνησία για την Παιδόπολη «Του Σωτήρος» Αγρινίου αποτελεί ένα απτό παράδειγµα.

Συνεχίζεται

Διαβάστε στο link που ακολουθεί
τις υπόλοιπες ενότητες της: Εμφυλιοπολεμικής Αιτωλοακαρνανίας

1.Τ. Βερβενιώτη, «Τα παιδιά του εµφυλίου: παιδοµάζωµα ή/και παιδοφύλαγµα» στο Ιστορία του Νέου Ελληνισµού 1770-2000. Η εµπόλεµη Ελλάδα, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 2003, τόµ. 8, σ. 271-280. | 2. Ως «προσφυγόπουλα» θεωρούσαν τα παιδιά που ο στρατός είχε εκκενώσει τα χωριά τους και είχε κατεβάσει τους κατοίκους τους στις γειτονικές πόλεις, σε Κέντρα Ασφαλείας. Ο αριθµός τους υπολογίζεται σε 700-750.000, δηλαδή το 10% του συνολικού πληθυσµού της Ελλάδας. | 3. Στην περιοχή της Αθήνας λειτούργησαν 23, 12 στη Θεσσαλονίκη, τρεις στα Γιάννενα, δύο στη Λαµία και από µία στην Καβάλα, το Αγρίνιο, το Βόλο, τη Λάρισα και την Πάτρα. Παιδοπόλεις ιδρύθηκαν επίσης και στα νησιά: τρεις στη Ρόδο, δύο στη Σύρο και από µία στη Τήνο, τη Μυτιλήνη και την Κέρκυρα. | 4. Η έρευνα ξεκίνησε το 1997-1998, µε το ερευνητικό πρόγραµµα της Τ. Βερβενιώτη στο Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, φιλοξενούµενο πρόγραµµα στο Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών/ Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών. | 5. Αδηµοσίευτη έρευνα της Μαρίας Αγγέλη µε προφορικές µαρτυρίες. | 6. Αρχείο ΕΟΠ, Πρακτικά της ΕΕ του Εράνου: Συνεδρίαση 28η, 19 Μαρτίου 1948, 33η 7 Μαΐου 1948 και 35η 25 Ιουνίου 1948. Τις διαπραγµατεύσεις για το ενοίκιο ήταν εξουσιοδοτηµένος να κάνει και έκανε ο Αντιπρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής Ανδρέας Λάσκαρης. | 7. Αρχείο ΕΟΠ, ό.π.: Συνεδρίαση 40η 10 Σεπτεµβρίου 1948. | 8. Αρχείο ΕΟΠ, ό.π.: Συνεδρίαση 43η 1 Οκτωβρίου 1948. | 9. Αρχείο ΕΟΠ, ό.π.: Συνεδρίαση 45η 29 Οκτωβρίου 1948.  | 10. Αρχείο ΕΟΠ, ό.π.: Συνεδρίαση 45η 29 Οκτωβρίου 1948. | 11. Μαρία Αγγέλη, «Ο κόσµος της εργασίας. Γυναίκες και άνδρες στην παραγωγή και επεξεργασία του καπνού (Αγρίνιο 19ος-20ος αι.)», ∆ιδ. ∆ιατριβή, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων, 2007. | 12. Σύµφωνα µε το ∆ηµοτολόγιο Αγρινίου η Κατίνα Τσουλούφη (1903-1988), το γένος Ιωάννη Πόθα, τόπος γέννησης Μικρά Ασία, µετά το θάνατο του Ηλιού παντρεύτηκε το Γεώργιο Τσουλούφη, βλ. Αγγέλη, ό. π., σηµ. 31. | 13. Αριστείδης Μπαρχαµπάς, Το Αγρίνιο κάποτε…, Αθήνα: Ergo, 2003. | 14. Τις συνεντεύξεις έκαναν οι : Μαρία Αγγέλη και Χρυσούλα Σπυρέλη. (Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στην περιοδική έκδοση για τη νεώτερη ιστορία «Κλειώ» των εκδόσεων «Επίκεντρο Α.Ε.», τεύχος 6 Σεπτέμβριος 2012, σελ. 67-100.

Το άρθρο των Τασούλας Βερβενιώτη και Χρυσούλας Σπυρέλη και οι φωτογραφίες πρωτοδημοσιεύτηκαν στο περιοδικό “Κλειώ”, τεύχ. 6 (Σεπτ. 2012), σελ. 67-100 [Κλειώ Περιοδική έκδοση για τη νεότερη ιστορία | Εκδότης: εκδόσεις «Επίκεντρο Α.Ε.» | Συντακτική επιτροπή: Β. Κ. Γούναρης, Δ. Λυβάνιος, Ι. Δ. Μιχαηλίδης, Γ. Δ. Στεφανίδης, Λ. Χασιώτης. | Διεύθυνση: «Επίκεντρο», Καμβουνίων 7, 546 21 Θεσσαλονίκη. | www. ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=613]
*Η κ. Τ. Βερβενιώτη είναι δρ του Παντείου Πανεπιστηµίου
** Η κ. Xρυσoύλα Σπυρέλη είναι δρ του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων.

AgrinioStories