...
Λευτέρης Τηλιγάδας
Από το Βραχώρι στο Αγρίνιο
Η τοπική ταυτότητα και το εθνικό αφήγημα στον Τύπο του 1911
Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο ελληνικός Τύπος επιδόθηκε συστηματικά στην παραγωγή τοπικών αφηγήσεων που επιχειρούσαν να προσδώσουν ιστορικό βάθος στις πόλεις και τις κοινότητες της χώρας. Οι λεγόμενες πατριδογραφίες συνδύαζαν ιστορία, περιγραφή και εγκώμιο, υπηρετώντας τον ευρύτερο στόχο της εθνικής ενοποίησης μέσω της μνήμης και της τοπικής υπερηφάνειας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το δημοσίευμα του Μήνυου στην εφημερίδα Εμπρός της 6ης Νοεμβρίου 1911. Το άρθρο (Διαβάστε ΕΔΩ), αφιερωμένο στο Αγρίνιο, προσφέρει όχι μόνο μια περιγραφή του τόπου αλλά και μια αφήγηση της συνέχειας και της ανθεκτικότητάς του μέσα στον χρόνο. Πρόκειται για λόγο που συνδυάζει ιστορικά στοιχεία με το ύφος του δημοσιογραφικού εγκωμίου και αποκαλύπτει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τοπική ταυτότητα και την εθνική ιδεολογία.
1. Το Αγρίνιο ως γη ευφορίας και προόδου
Η αφήγηση του Μήνυου ξεκινά με τη γεωγραφική και οικονομική τοποθέτηση του Αγρινίου: μια πόλη στο κέντρο της Αιτωλοακαρνανίας, προικισμένη με εύφορες πεδιάδες, εκτεταμένες καλλιέργειες και πλούσια παραγωγή καπνού και δημητριακών. Η περιγραφή αυτή λειτουργεί διπλά, αφενός ως γεωγραφική εισαγωγή, αφετέρου ως ιδεολογική δήλωση για την αυτάρκεια και τη δημιουργικότητα του ελληνικού χώρου. Η εμμονή στη γονιμότητα της γης και στην εμπορική δραστηριότητα αποκαλύπτει το πνεύμα της εποχής: η οικονομική πρόοδος θεωρείται έκφραση εθνικής αρετής. Το Αγρίνιο, κατά τον συντάκτη, είναι «η πιο παραγωγική και πλούσια πόλη της περιοχής», μια μικρογραφία της Ελλάδας που προοδεύει μέσα από τον μόχθο και τη φύση της.
2. Η αναζήτηση της αρχαίας συνέχειας
Αμέσως μετά την περιγραφή της σύγχρονης πόλης, ο Μήνυος μεταβαίνει στην αρχαιότητα. Τοποθετεί το αρχαίο Αγρίνιο στους πρόποδες ενός απότομου βουνού ανατολικά του Αχελώου και το παρουσιάζει ως ισχυρά οχυρωμένο, με πολυγωνικά τείχη και ακρόπολη στην κορυφή του λόφου. Η εικόνα αυτή προέρχεται περισσότερο από λογιοτεχνικές πηγές παρά από ανασκαφικά δεδομένα, αφού στις αρχές του 20ού αιώνα δεν είχαν ακόμη διεξαχθεί συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή¹. Η προσπάθεια σύνδεσης της αρχαίας και της νεότερης πόλης εξυπηρετεί τον ευρύτερο σκοπό του εθνικού αφηγήματος: την προβολή μιας αδιάσπαστης ιστορικής συνέχειας. Το Αγρίνιο παρουσιάζεται ως τόπος που, παρά τις καταστροφές και τις ερημώσεις, «αναγεννάται» μέσα στους αιώνες. Η ιστορία του λειτουργεί έτσι ως μικρογραφία της ιστορίας του ελληνισμού.
3. Τοπωνυμία, ταυτότητα και εβραϊκή παρουσία
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Μήνυου στην ονομασία «Βραχώρι». Ο συντάκτης υποστηρίζει ότι ίσως προέρχεται από το «Εβραιοχώρι», παραθέτοντας μια ετυμολογία που σήμερα θεωρείται αβάσιμη. Παρά την επιστημονική της αστάθεια, η υπόθεση αυτή μαρτυρεί μια παλαιότερη προφορική παράδοση και υποδηλώνει τη γνώση της ύπαρξης εβραϊκής κοινότητας στην πόλη. Η σύντομη μνεία της συναγωγής και των εβραϊκών οικογενειών δείχνει ότι στο Αγρίνιο υπήρχε ήδη από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οργανωμένη εβραϊκή παρουσία². Ωστόσο, ο Μήνυος την παρουσιάζει ως στοιχείο του παρελθόντος, χωρίς πολιτισμική ή κοινωνική διάσταση, αντανάκλαση του εθνοκεντρικού τρόπου γραφής της εποχής, που ενσωμάτωνε τις μειονότητες στο ιστορικό αφήγημα μόνον ως «προοίμιο» της ελληνικής συνέχειας.
4. Το Αγρίνιο στην Τουρκοκρατία και την Επανάσταση
Στο επόμενο τμήμα του άρθρου, η πόλη παρουσιάζεται ως σκηνικό του αγώνα για ελευθερία. Ο Μήνυος σημειώνει ότι κατά την Τουρκοκρατία το Αγρίνιο κατοικούνταν από λίγες τουρκικές οικογένειες, οι οποίες κατείχαν τα πιο εύφορα χωράφια, ενώ η πόλη χρησίμευε ως σταθμός των οθωμανικών στρατευμάτων στη διαδρομή Άρτας–Μεσολογγίου.
Η απελευθέρωση περιγράφεται με τον τυπικό ηρωικό τόνο της εποχής: στις 9 Ιουνίου 1821 οι οπλαρχηγοί Αλεξάκης Βλαχόπουλος, Δημήτριος Μακρής, Θόδωρος Γρίβας και Σιαδήμας, επικεφαλής τεσσάρων χιλιάδων αγωνιστών, πολιόρκησαν την πόλη και ανάγκασαν τον Τουρκαλβανό διοικητή Νούρκα να παραδώσει τα όπλα. Η αναφορά αυτή, εκτός από το γεγονός της λάθος ημερομηνίας (η άλωση της πόλης από τους οπλαρχηγούς πραγματοποιήθηκε στις 11 Ιουνίου 1821) ευθυγραμμίζεται και με το εθνικό ιστορικό αφήγημα που προβάλλει την ομοψυχία των Ελλήνων και την ηρωική τους υπεροχή³. Η αποσιώπηση των κοινωνικών εντάσεων ή των επιμέρους στρατιωτικών δυσχερειών δεν αποτελεί παράδειγμα άγνοιας, αλλά συνειδητή επιλογή: το ζητούμενο είναι η εξύψωση της τοπικής ιστορίας σε σύμβολο εθνικής ενότητας.
5. Η πόλη της προόδου και της παραγωγής
Μετά την απελευθέρωση, το Αγρίνιο περιγράφεται ως κέντρο της Επανάστασης και έδρα της «Γερουσίας της Δυτικής Ελλάδος». Ο Μήνυος επισημαίνει ότι κατά τη βασιλεία του Όθωνα η πόλη ορίστηκε πρωτεύουσα του νομού Αιτωλοακαρνανίας, γεγονός που προσδίδει κύρος και διοικητικό βάρος στην τοπική ταυτότητα.
Ακολουθεί λεπτομερής καταγραφή της οικονομικής δραστηριότητας, με αναφορές σε εξαγωγές καπνού, λαδιού και δημητριακών, καθώς και σε αριθμούς παραγωγής. Οι στατιστικές που παρατίθενται, αν και πιθανότατα συμβατικές ή ενδεικτικές, δημιουργούν την εντύπωση ακρίβειας και επιστημονικότητας. Η παράθεση αριθμών ενισχύει την εικόνα μιας πόλης εύπορης και αυτάρκους, η οποία ενσαρκώνει τις αξίες της προόδου και της εργασίας⁴.
Η περιγραφή των κοπαδιών που βόσκουν στα λιβάδια της περιοχής και των κτηνοτρόφων που κατεβαίνουν κάθε χειμώνα από την Ήπειρο και την Ευρυτανία ολοκληρώνει την ειδυλλιακή εικόνα μιας αγροτοκτηνοτροφικής ευημερίας. Ο τόπος παρουσιάζεται ως αρμονικό σύνολο ανθρώπων και φύσης, μακριά από εντάσεις και αντιθέσεις.
6. Γλώσσα, ύφος και ιδεολογικές αποχρώσεις
Η γλώσσα του άρθρου είναι καθαρεύουσα με δημοσιογραφικό ρυθμό. Το ύφος συνδυάζει τον εγκωμιαστικό τόνο με περιγραφική ακρίβεια, δημιουργώντας την αίσθηση ενός κειμένου που κινείται ανάμεσα στην ιστορία και τη ρητορική. Οι λέξεις «εύφορος», «πλούσιος», «φημισμένος», «γόνιμος» επανέρχονται διαρκώς, σχηματίζοντας μια αφήγηση ευφορίας και προόδου. Πρόκειται για λόγο που δεν στοχεύει στην αυστηρή ιστορική τεκμηρίωση αλλά στη συγκρότηση μιας συμβολικής γεωγραφίας του ελληνισμού: κάθε τόπος προβάλλεται ως φορέας εθνικής αξίας. Το Αγρίνιο, στο αφήγημα του Μήνυου, δεν είναι απλώς μια πόλη· είναι τόπος-σύμβολο της δημιουργικής ελληνικής επαρχίας.
7. Συμπεράσματα
Το άρθρο του Μήνυου στο Εμπρός του 1911 αποτελεί μια από τις πρώιμες προσπάθειες ένταξης της τοπικής ιστορίας του Αγρινίου στο εθνικό αφήγημα. Μέσα από τον συνδυασμό ιστορικών πληροφοριών, λογοτεχνικού ύφους και οικονομικών αναφορών, ο συντάκτης διαμορφώνει την εικόνα μιας πόλης που συνεχίζει να ζει και να ευημερεί μέσα στην ελληνική ιστορική συνέχεια.
Παρά τις ανακρίβειες και την ιδεολογική του μονομέρεια, το δημοσίευμα αυτό συνιστά πολύτιμο τεκμήριο του τρόπου με τον οποίο η προπολεμική Ελλάδα έβλεπε τον εαυτό της: ως χώρα που αντλεί κύρος από το αρχαίο της παρελθόν και δύναμη από τη γη της. Το Αγρίνιο του Μήνυου είναι, τελικά, μια προβολή του ίδιου του έθνους, εύφορο, ιστορικό, ανθεκτικό και διαρκώς αναγεννώμενο.
——————————————————————————————————————————————————————–
Υποσημείωση: Οι χρονολογίες που καταγράφονται πριν την 16η Φεβρουαρίου 1923 είναι σύμφωνες με την χρονολόγηση των πηγών. Για την αντιστοίχιση με τη σημερινή χρονολόγηση πρέπει στην αντίστοιχη χρονολογία να προστεθούν 13 μέρες.
Παραπομπές: 1.Οι πρώτες συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή του Αγρινίου πραγματοποιήθηκαν αρκετές δεκαετίες αργότερα, με επίκεντρο κυρίως την αρχαία Στράτο και το Θέρμο. 2.Η μνεία της εβραϊκής παρουσίας στο Αγρίνιο είναι από τις ελάχιστες σε εφημερίδες της εποχής και αποτελεί σημαντικό τεκμήριο της τοπικής πολυεθνοτικής σύνθεσης. 3.Η παράδοση της πόλης με συνθήκη στον Δημήτριο Βλαχόπουλο και τους οπλαρχηγούς εντάσσεται στη ρομαντική εκδοχή των γεγονότων του 1821, χωρίς να αναφέρεται στις επιμέρους στρατιωτικές συγκρούσεις. 4.Οι αριθμοί παραγωγής και εμπορίου στο άρθρο πιθανότατα προέρχονται από ανεπίσημες τοπικές πηγές ή εμπορικά δελτία, περισσότερο για να δημιουργήσουν εντύπωση ακρίβειας παρά για να λειτουργήσουν ως στατιστικά δεδομένα.
Φωτογραφία: Πλατεία Αγοράς (σημερινή Ειρήνης)
στις αρχές του 20ου αιώνα
——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον
και όχι για να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν
