«Ο πόλεμος αρχίζει όταν θέλεις, αλλά δεν τελειώνει όταν θέλεις»
(Μακιαβέλι)
Η Ευρώπη και ο κόσμος θα είναι διαφορετικός μετά τα γεγονότα της Ουκρανίας.
Τα σενάρια για την επόμενη ημέρα.
- του Ηλία Γιαννακόπουλου
Πολλοί αναλυτές, διεθνολόγοι και ιστορικοί επιστήμονες αναλύουν όχι μόνον τα βαθύτερα αίτια – κίνητρα της εισβολής – κατάληψης της Ουκρανίας από τους Ρώσους, αλλά και το πιθανό γεωστρατηγικό τοπίο που θα προκύψει μετά το τέλος του πολέμου. Όσο κι αν είναι κάποια πράγματα εμφανή, εν τούτοις το μέλλον και η ροή των γεγονότων μπορούν να διαψεύσουν ακόμη κι αυτούς που τα σχεδίασαν και τα εκτέλεσαν. Αν σε όλα αυτά συνυπολογίσουμε και την ωμότητα του νέου δόγματος του «αναθεωρητισμού» του Πούτιν, τότε το έργο της χαρτογράφησης του αυριανού τοπίου της Ευρώπης αλλά και του κόσμου καθίσταται δυσχερέστερο.
Το «Επιχείρημα της Ολισθηρής Πλαγιάς»
Πλοηγός μας σε αυτήν την προσπάθεια το «Επιχείρημα της Ολισθηρής Πλαγιάς» προσαρμοσμένο ως εργαλείο ερμηνείας των πιθανών συνεπειών της εισβολής – κατάληψης της Ουκρανίας από την Ρωσία.
Δύσκολος δρόμος, ολισθηρός και ίσως με πολλά ερμηνευτικά προσκόμματα αφού μεταξύ των γεγονότων δεν υπάρχει πάντα μία ξεκάθαρη γραμμική σχέση του τύπου Α → Β. ωστόσο αξίζει ο κόπος για προβληματισμό πάνω στις σκοτεινές ατραπούς που οδηγεί την ανθρωπότητα – για μία άλλη φορά – ο πόλεμος.
Το «Επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς» αναφέρεται στις χαοτικές εξελίξεις στις οποίες μπορεί να οδηγήσει μία αρχικά μικρή ή μεγάλη κίνηση (εισβολή;). Άλλοτε θεωρείται σοβαρό εργαλείο κι άλλοτε μία λογική πλάνη. Κι αυτό γιατί συγκρούονται οι αρχικές επιλογές με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Στην πορεία προς ανίχνευση των πιθανών επιπτώσεων του πολέμου – τόσο για τον θύτη όσο και για τα θύματα – υπάρχουν πολλές ολισθηρές πλαγιές που μπορεί να μας οδηγήσουν σε λανθασμένες προβλέψεις.
Το αδύνατο σημείο είναι η αυθαίρετη σχέση – σύνδεση μεταξύ των δύο άκρων (Α – Ω). Ο εντοπισμός των «αιτιακών συνδέσμων» αυτής της σχέσης είναι αναγκαία μεν, δύσκολη δε. Ας το δοκιμάσουμε, όμως, χάριν του ακονισμού της κριτικής σκέψης και της καλλιέργειας των κριτικών μας δεξιοτήτων και της υγείας της σκέψης μας.
Μεθοδολογικά θα καταγράφονται τα πιθανά αρνητικά ή θετικά που μπορούν να προκύψουν ως συνέπειες του πολέμου στη Ρωσία, τις Η.Π.Α., την Ευρώπη. Πολλές φορές τα θετικά και τα αρνητικά θα λειτουργούν ως μία αλυσίδα πιθανών συμβάντων.
Η «ολισθηρή πλαγιά» είναι πάντοτε απρόβλεπτη και διδάσκει σε όλους να υπολογίζουν από πριν (άτομα, λαοί, έθνη, κυβερνήσεις, ηγέτες…) τα πιθανά αποτελέσματα. Σίγουρα στη μέθοδο αυτή θα υπάρξουν και λάθη ή και υπερβολές, που, όμως, μόνον το μέλλον θα τα καταδείξει.
Η Ρωσία: Κέρδη και Ζημίες
Μπορεί τα στρατιωτικά δεδομένα να ευνοούν τη Ρωσία σε συνδυασμό με την αδυναμία ή απροθυμία της Δύσης να εμπλακεί σε πόλεμο. Σίγουρο θεωρείται ότι το εθνικό φρόνημα των Ρώσων θα ενισχυθεί στο βαθμό που η Ρωσία ανακάμπτει μετά την διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ.
Αυτό θα ενισχύσει την εθνική αυτοπεποίθηση και θα εδραιώσει την Ρωσία ως ισχυρό και ισότιμο συνομιλητή με τους δύο άλλους γίγαντες του κόσμου, τις ΗΠΑ. και την Κίνα. Οικονομικά και παρά τις οικονομικές κυρώσεις θα αντέξει αφού θα εκμεταλλευθεί στο έπακρον το φυσικό αέριο και την εξάρτησή της Δύσης από αυτό.
Σε πολιτικό επίπεδο ο Πούτιν θα κυριαρχήσει χρησιμοποιώντας την εισβολή στην Ουκρανία και την απραξία της Δύσης. Η αυταρχοποίηση του καθεστώτος θα γιγαντωθεί και οι θύλακες αντιπολίτευσης σε πρώτη φάση θα αποδυναμωθούν. Σε κοινωνικό επίπεδο θα υπάρξει ένα consensus= συμφωνία με την «αναθεωρητική» προπαγάνδα του Πούτιν, έστω κι αν σε αυτόν διαβλέπει έναν Νέο-Τσαρισμό. Ίσως ζητηθούν κάποιες οικονομικές θυσίες από τον λαό που θα δοθούν «αγόγγυστα» στο όνομα – όραμα μιας κραταιάς Ρωσίας που επιστρέφει δριμύτερη και υπερήφανη.
Ωστόσο, η «ολισθηρή πλαγιά» υπάρχει πάντα και τα ολισθήματα πιθανά. Η εισβολή θα συνιστά για την Ρωσία για πολλές δεκαετίες ένα «ηθικό στίγμα», ανάλογο με αυτό της Γερμανίας που κουβαλά το άγος των δύο Παγκοσμίων πολέμων. Ας μην θεωρηθεί αμελητέο. Η Ρωσία στο εξής θα αντιμετωπίζει την δυσπιστία όχι μόνον της Δύσης αλλά και του κόσμου ολόκληρου. Για να εμπνέεις σεβασμό, η δύναμη δεν αρκεί… Χρειάζεται και το ηθικό υπόβαθρο.
Η δύση θα θωρακιστεί περισσότερο, θα επιχειρήσει μία οικονομική αποσύνδεση από την Ρωσία στον ενεργειακό τομέα και στρατιωτικά θα επιταχύνει την θωράκισή της. Αυτό σημαίνει πως και η Ρωσία θα εξακολουθεί να «ταΐζει» με εκατομμύρια ρούβλια την πολεμική της μηχανή αφαιρώντας, όμως, πόρους από την ανάπτυξη και την ευημερία του λαού της. Ένας λαός, όμως, σε οικονομική δυσπραγία δύσκολα μπορεί να ζήσει στο μέλλον μόνον με το όραμα της μεγάλης Ρωσίας. Ο Πούτιν βρίσκεται στη δύση της πολιτικής του ζωής και δεν θα μπορεί τόσο εύκολα να πείθει και να πειθαρχεί τη νέα γενιά των Ρώσων πολιτών.
Τα προσεχή χρόνια θα υπάρχει μία «απομόνωση» της Ρωσίας σε διεθνές επίπεδο – ήδη αποβάλλεται από το συμβούλιο της Ευρώπης – και θα δυσκολεύεται να βρει συμμάχους σε κάποιες γεωστρατηγικές της επιλογές. Αχυράνθρωποι, τύπου Άσαντ, δεν θα βρεθούν. Πόσο, όμως, μία χώρα μπορεί να είναι ισχυρή μόνον έναντι των γειτονικών ασθενικών κρατών της;
Το ΝΑΤΟ πληγωμένο από την Ουκρανική κρίση θα θελήσει κι αυτό να πάρει την δική του ρεβάνς. Έτσι η Ρωσία στρατιωτικά, οικονομικά και ηθικά θα βρίσκεται στη μέγγενη ενός ασφυκτικού ελέγχου από τις αντίπαλες δυνάμεις (Ευρώπη και U.S.A./Κίνα), αφού η εισβολή στην Ουκρανία θα αποτελεί κηλίδα εσαεί που θα αυξάνει τον φόβο των άλλων που δεν θα ξανα-αφήσουν την «Αρκούδα» να γίνει απειλητική. Η «παγίδα του Θουκυδίδη» πάντα επίκαιρη.
Η κατηφόρα της «ολισθηρής πλαγιάς» είναι ατέλειωτη και η καταγραφή κι άλλων πιθανών συνεπειών ίσως οδηγήσει στο λογικό λάθος και πλάνη, όπως προείπαμε.
Η.Π.Α.: Η απραξία ήταν αδυναμία ή επιλογή;
Οι Η.Π.Α. εξακολουθούν να ξαφνιάζουν με την στάση τους στα διεθνή θέματα. Μετά την αποχώρησή τους από την Άπω Ανατολή, την δημιουργία του AUKUS και την μη-εμπλοκή τους στην Ρωσο-Ουκρανική κρίση υπάρχει ένα κενό στον παγκόσμιο χώρο και οι αναλυτές αδυνατούν να ερμηνεύσουν αυτήν την στάση. Γι’ αυτό είναι και δύσκολο να καταγραφούν με ακρίβεια τα επόμενα στάδια – βήματα πάνω στην «ολισθηρή πλαγιά».
Σε πρώτη φάση οι Η.Π.Α. φαίνεται να εισπράττουν την οργή και την δυσπιστία πολλών λαών και χωρών που περίμεναν μία πιο δυναμική αντίδραση και βοήθεια στον Ουκρανικό λαό. Απογοήτευσε φίλους και εχθρούς. Ενισχύουν την φημολογία πως άτυπα ανέχονται την επιθετικότητα των Ρώσων για να γονατίσουν την ανυποψίαστη Ε.Ε. Κάποιοι άλλοι μέμφονται την υπερδύναμη πως κι αυτή θα ωφεληθεί από την κρίση αφού θα κερδίσει πολλά από την αύξηση της τιμής του πετρελαίου κι άλλων προϊόντων ενέργειας.
Ίσως κάποιοι άλλοι να αμφισβητούν και την κυριαρχία της αφού η μετα-Τραμπ περίοδος με ηγέτη τον γηραιό Μπάϊντεν παρουσιάζει σημεία κόπωσης ή και παραίτησης από την ηγεμονικό της ρόλο. Ίσως – ίσως οι Η.Π.Α. εγκαλούνται – και όχι άδικα – ότι αυτές προκάλεσαν την κρίση και «τσίγκλισαν» την Ρωσική αρκούδα με την πρόθεση – απόφασή τους να επεκτείνουν το ΝΑΤΟ στα ρουθούνια της. Ηθικά βάλλονται για την αδιαφορία τους προς τα πάθη ενός λαού (Ουκρανικού). Όλοι περίμεναν κάτι διαφορετικό, γιατί χρόνια αυτό έμαθαν. Ίσως εδώ και να τελειώνει η κατηφόρα της «ολισθηρής πλαγιάς» για τις Η.Π.Α. χωρίς να αποκλείονται και άλλα ολισθηρά βήματα.
Ωστόσο τα θετικά προσμετρώνται και αξιολογούνται ως ισχυρότερα και περισσότερα. Η μη εμπλοκή τους τούς απάλλαξε από ένα νέο Βιετνάμ ή Αφγανιστάν και τους κατέστησε κατήγορους της «αναίτιας» επιθετικότητας των Ρώσων. Στρατιωτική εμπλοκή των Η.Π.Α. θα σήμανε φέρετρα για αμερικανούς στρατιώτες που ως εικόνα θα τραυμάτιζε τόσο τον Μπάϊντεν όσο και τη χώρα.
Σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής αλλά και στις διεθνείς συναντήσεις (Ο.Η.Ε.) θα ασκούν κριτική στην Ρωσία και θα προβάλουν ως ειρηνοποιοί. Θα εγκαλούν συνεχώς τη Ρωσία και θα κινούν τους μηχανισμούς για την διπλωματική και όχι απομόνωσή της. Οικονομικά βγαίνουν άφθαρτοι ή και πολλά ωφελημένοι αφού οι εταιρείες πετρελαίου της θα αυξήσουν τα κέρδη τους.
Στρατιωτικά θα πλουτίσουν, αφού χώρες μικρές και μεγάλες από το φόβο ενός νέου Πούτιν και του νεοφανούς «αναθεωρητισμού» του θα αναγκαστούν να θωρακιστούν στρατιωτικά με παραγγελίες όπλων εκατομμυρίων. Κερδίζουν έτσι από το φόβο που προκάλεσαν ανοήτως οι Ρώσοι στους άλλους.
Έτσι «ηθικά» και «στρατιωτικά» άφθαρτες οι Η.Π.Α. μπορούν να σχεδιάσουν τα επόμενα βήματά τους ως ηγέτιδα δύναμη απέναντι στην ηθικά βαλλόμενη Ρωσία και σε μία Κίνα που περίμενε την εμπλοκή τους στο Ουκρανικό για να εισπράξει τα οφέλη από μία Ρωσο-Αμερικανική διένεξη χωρίς τέλος και νικητή. Και είναι περίεργο να κερδίζεις ως χώρα από αυτά που δεν έπραξες και όχι από αυτά που έκανες. Αυτό, όμως, θεωρείται και ως «χρυσός κανόνας» της εξωτερικής πολιτικής της διεθνούς διπλωματίας. Ίσως εδώ να είναι και το τέλος της ανηφόρας των ωφελειών των Η.Π.Α. σε έναν κόσμο μη προβλέψιμο… Την ώρα που η Ρωσία θα φθείρεται για να παγιώσει την κυριαρχία της στην Ουκρανία, οι Η.Π.Α. θα ετοιμάζονται εκ του ασφαλούς για το επόμενο μεγάλο βήμα…
Ευρώπη – Ε.Ε.: Κέρδη και Ζημίες
Η Ευρώπη και ιδιαίτερα η Ε.Ε. για άλλη μία φορά δέχεται τα βέλη μιας κριτικής όχι γι’ αυτά που δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να πράξει (στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία), αλλά γι’ αυτά που δεν απέτρεψε. Διπλωματικά ηττήθηκε και στάθηκε αδύναμη ή και αμήχανη στην αποφασιστικότητα και στον κυνισμό του Πούτιν. Εμφάνισε συμπτώματα έλλειψης συντονισμού, πρόβλεψης και αποτρεπτικής ικανότητας.
Οι ηγέτες της δεν μπόρεσαν να σηκώσουν το βάρος μιας μεγάλης απόφασης. Στοχεύοντας στην ευμάρεια των πολιτών τους δεν διακινδύνεψαν μία εμπλοκή που θα τους εξέθετε και θα τους έφθειρε στρατιωτικά και οικονομικά. Θεώρησαν πως το Ουκρανικό ως πρόβλημα είναι «μακριά» τους και λίγο «ξένο».
Στρατιωτικά αποδείχτηκε η Ε.Ε. ανύπαρκτη αφού της λείπει ο μόνιμος στρατός. Ενεργειακά αγωνιά μήπως υποστεί οικονομική κατάρρευση από την ενέργεια της Ρωσίας εξαιτίας της στενής της εξάρτησης απ’ αυτήν. Διπλωματικά πολυφωνική και ασυντόνιστη αναλώθηκε σε αδιέξοδες συναντήσεις και προτροπές ή ανέξοδα ευχολόγια που έδιναν χρόνο στον Πούτιν.
Η Γερμανία με νέο καγκελάριο και με βεβαρημένο παρελθόν η ίδια δεν είχε το ηθικό ανάστημα να αντιταχθεί στην αποφασιστικότητα του Πούτιν. Η Γαλλία παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Μακρόν και με επικείμενες τις εκλογές δεν διακινδύνευσε μία μετωπική σύγκρουση. Η Αγγλία εκτός Ε.Ε. λίγα μπορούσε να πράξει κατά μόνας. Αιφνιδιάστηκε, φοβήθηκε ή και μέτρησε πολύ προσεκτικά κάθε ανάμειξή της. Φοβήθηκε κι αυτή την εικόνα μιας ατελέσφορης στρατιωτικής εμπλοκής με εικόνες από φέρετρα νεκρών ευρωπαίων στρατιωτών στην Ευρώπη από ευρωπαϊκό στρατό (Ρωσία). Οι μνήμες των δύο Παγκοσμίων πολέμων είναι ακόμη νωπές. Η προοπτική ενός ακόμη ευρωπαϊκού πολέμου τρομάζει…
Από την άλλη πλευρά, όμως, τα θετικά προσμετρώνται εύκολα, αφού απέφυγε τα χειρότερα σε πολλά επίπεδα. Σε στρατιωτικό επίπεδο δεν εκτέθηκε. Μία στρατιωτική ήττα θα ήταν καταδικαστική για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Οικονομικά δεν κατέρρευσε. Προβλήματα υπάρχουν, αλλά είναι διαχειρίσιμα. Πολιτικά μπορεί να υπερηφανευτεί πως η πολιτική και κοινωνική ευταξία δεν κλονίστηκε. Η ηθική βλάβη για πολλούς εύκολα ξεχνιέται, αν η οικονομική δυσπραγία παρέλθει γρήγορα.
Από την άλλη πλευρά διδάχτηκε πως η ενότητα των μελών – κρατών της συνιστά τον αναγκαίο όρο για να μην ξηλωθεί το πουλόβερ της Ε.Ε. Τώρα πλέον θα είναι περισσότερο υποψιασμένη απέναντι στη Ρωσία και θα προσπαθήσει να απεγκλωβιστεί από την στενή ενεργειακή εξάρτησή της από αυτήν. Ίσως μελλοντικά να θεσπίσει θεσμούς που θα την ισχυροποιούν διοικητικά ή και στρατιωτικά (μόνιμος στρατός).
Ίσως – ίσως θα συνειδητοποιήσει πως μία απεξάρτηση κι από το άρμα των Η.Π.Α. να λειτουργήσει θετικά στην εξέλιξή της. Πολιτιστικά – έστω και με λίγες πληγές – διέσωσε τον ορθολογισμό της και την πίστη της στην ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Διπλωματικά θα μπορεί στο μέλλον να μέμφεται εκ του ασφαλούς τη Ρωσία ότι τορπιλίζει την ενότητα της Ευρωπαϊκής Ηπείρου και θα την καθιστά υπόλογη κι απολογούμενη.
Στην «Ολισθηρή πλαγιά», λοιπόν, των συνεπειών του πολέμου της Ουκρανίας ο καθένας προσμετρά τα πιθανά οφέλη ή βλάβες. Άλλοι κέρδισαν ή έχασαν «πράττοντες» κι άλλοι κέρδισαν ή έχασαν «αδρανούντες». Επειδή δεν ζούμε σε αγγελικό κόσμο κι επειδή η «ηθική» είναι ρευστή έννοια η κάθε χώρα επιδιώκει το μέγιστο δυνατό κέρδος ή την ελάχιστη βλάβη για τα συμφέροντά της. Στο τέλος αυτό μένει…
Η Ευρώπη και ο κόσμος θα είναι διαφορετικός μετά τα γεγονότα της Ουκρανίας. Οι τεκτονικές πλάκες του πολέμου θα προκαλέσουν αλλαγές, επαναξιολογήσεις και νέες συνειδητοποιήσεις για το ρόλο κάθε χώρας στον κόσμο, αλλά και για την τέχνη ή τεχνική να προλαβαίνουν τέτοια γεγονότα.
Τελικά τον κόσμο θα κυβερνά η «Ηθική» της δύναμης ή η δύναμη της «Ηθικής»;
Το «Niemehr» (ποτέ πια, ποτέ ξανά) είναι γραμμένο σε μια αναθηματική στήλη στο στρατόπεδο του θανάτου, το Άουσβιτς, γιατί πρέπει να θυμόμαστε και γιατί η λήθη γιγαντώνει τους φιλόδοξους ηγέτες που βλέπουν τον κόσμο ως δικό τους οικόπεδο.
Ας μην εφησυχάζουμε…
Ηλίας Γιαννακόπουλος
Φιλόλογος, πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών.
Ο Ηλίας Γιαννακόπουλος γεννήθηκε στην Πιαλεία Τρικάλων το 1953. Είναι φιλόλογος, πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Εργάστηκε ως καθηγητής σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης. Συνταξιοδοτήθηκε το 2010. Συμμετείχε με κείμενά του στο βιβλίο «Η δυναμική του Επιχειρήματος». Έχει εκδώσει το βιβλίο “ΙΔΕΟπολις “(Εκδόσεις Λιβάνη), ενώ κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στα περιοδικά “Λόγος και Πράξη”, “Νέα Παιδεία”, “Τα Εκπαιδευτικά”, “Σύγχρονη Εκπαίδευση” και “Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης”. Άρθρα του έχουν φιλοξενηθεί στις εφημερίδες “Τα Νέα”, “Η Εφημερίδα των Συντακτών”, “Η Αυγή”. Σήμερα αρθρογραφεί στις τοπικές εφημερίδες των Τρικάλων “Η Έρευνα”, “Πρωινός Λόγος”, “Τα Μετέωρα” και παλιότερα στα “Τρικαλινά Νέα” μέσα από τις στήλες “ΙΔΕΟΔΡΟΜΙΟ” και “Σκέψης Εγκώμιον’” Τα τελευταία χρόνια άρθρα του φιλοξενούνται σε διάφορα sites των Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Βόλου, Τρικάλων και Βέροιας. Τα άρθρα του επικεντρώνονται σε θέματα που άπτονται της Φιλοσοφίας, της Ψυχολογίας, της Κοινωνιολογίας και της Γλώσσας.
