.
του Ηλία Γιαννακόπουλου
H απο-Ηρωοποποίηση του σύγχρονου πολέμου
Πόλεμος και Ήρωες
Από το Ξίφος, το Κοντάρι και το “Ή ταν ή επί τάς”
στους φονικούς “Βομβητές” και στα Drones
Ώλετο μεν μοι νόστος, ατάρ κλέος άφθιτον έσται”
(Δεν υπάρχει για μένα επιστροφή, μα αιώνια θα είναι η δόξα, Ιλιάδα, Ι 13).
Τι κοινό μπορεί να υπάρχει μεταξύ των λόγων του Λυκάονα (γιου του Πριάμου), των φονικών βομβητών του Ισραήλ που ακρωτηρίασαν τη Χεζμπολάχ (και των drones ή του iron Dome) και κάποιας αφίσας της επανάστασης του 1821 και του έπους του 1940; Αυτήν τη σχέση μόνον οι υπερρεαλιστές ζωγράφοι και ποιητές θα μπορούσαν να την επισημάνουν και να την αποδώσουν.
Και, όμως, μεταξύ όλων των παραπάνω υπάρχει κάτι κοινό. Τα λόγια του Λυκάονα, οι βομβητές και οι αφίσες έχουν ως πλαίσιο αναφοράς τον πόλεμο. Αυτός νοηματοδοτεί με το δικό του τρόπο και τα τρία αυτά στοιχεία δίνοντας ταυτόχρονα και το ανάλογο ερέθισμα για κάποιες σκέψεις και προβληματισμούς όχι μόνον για τον παραλογισμό των σύγχρονων πολέμων (και κάθε πολέμου) αλλά και για το περιεχόμενο του Ηρωισμού και το ρόλο των Ηρώων σε αυτούς.
Και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι στην καταγραφή αυτής της σχέσης θα πρέπει να εστιάσουμε στην παρουσία του ανθρώπινου παράγοντα ως πρωταγωνιστή σε έναν πόλεμο.
Τα λόγια του Λυκάονα παρέχουν πληθώρα στοιχείων για το περιεχόμενο του Ηρωισμού και του πρότυπο του Ήρωα κατά τον Τρωικό Πόλεμο(Ομηρική Εποχή).
Στις αφίσες της επανάστασης του 1821 δεσπόζοντα ρόλο κατέχουν οι μορφές των Ηρώων Αγωνιστών, όπως φυσικά και στους σχετικούς πανηγυρικούς της ημέρας αυτής (Κολοκοτρώνης, Μπουμπουλίνα….).
Στις αφίσες του έπους του 1940 κυριαρχεί το «ΟΧΙ», ως πολεμική ιαχή, και απουσιάζουν παντελώς οι “επώνυμοι” Ήρωες. Κάπου-κάπου στις αφίσες υπάρχουν και φωτογραφίες πολεμιστών ανώνυμων από το μέτωπο.
Στις εικόνες με τους φονικούς βομβητές το ανθρώπινο πρόσωπο εμφανίζεται μόνον ως θύμα, ενώ πλεονάζουν οι αναλύσεις για το τεχνολογικό αυτό πολεμικό επίτευγμα και για τα νέα δεδομένα που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο πόλεμο.
Η εστίαση, λοιπόν, σε αυτήν την “λεπτομέρεια” εύκολα μάς οδηγεί σε σκέψεις και προβληματισμούς, φόβους και αγωνίες για το ρόλο του ανθρώπου στον πόλεμο και ιδιαίτερα του Ήρωα και εκείνων των στοιχείων που συνθέτουν την έννοια και το περιεχόμενο του Ηρωισμού ή μιας Ηρωικής πράξης (πολεμικής ή μη).
“Ήρωας είναι κάποιος που δίνει τη ζωή του σε κάτι που είναι μεγαλύτερο από αυτόν” (Joseph Campelli, Αμερικανός καθηγητής).
Σιγά-σιγά με την Τεχνολογία και την Τεχνητή Νοημοσύνη ως πρωταγωνιστών στον πόλεμο ο ανθρώπινος παράγοντας θα εκλείψει ως Ηρωικό πρότυπο και ίσως οι επόμενες γενιές να αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό για την ανάγκη να είναι κανείς Ήρωας. Οι Αλγόριθμοι θα αντικαταστήσουν την Ηρωική Πράξη και οι “Δάσκαλοι” του μέλλοντος θα δυσκολεύονται να διδάσκουν στους μαθητές τους το ρόλο και την αξία του Ηρωισμού στην εποχή μας.
Ίσως-ίσως και τα λόγια του Λυκάονα να μην συγκινούν κανέναν μπροστά στα φοβερά επιτεύγματα της τεχνολογίας και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Ίσως-ίσως οι άνθρωποι να μην μπορούν ή να μην χρειαστούν να ζήσουν αυτές τις φοβερές εμπειρίες στο μεταίχμιο της ζωής και του θανάτου. Για τους ανθρώπους του μέλλοντος ο Ηρωισμός και η Ηρωική πράξη ίσως να φαντάζει ως νεύρωση και όχι ως μεγαλείο ψυχής. Ίσως-ίσως ακόμη η υπέρβαση των ορίων μας και η θυσία μας για τις Ιδέες και τους συνΑνθρώπους μας να ερμηνεύεται ως μία ματαιοδοξία ή κενή περιεχομένου αφού ο καθένας ζει για το Σήμερα και για τον Εαυτό του.
Πώς να καταλάβει ο μελλοντικός άνθρωπος την ανθρώπινη στιγμή και την ψυχική δύναμη του Λυκάονα που εμφανίζεται συμφιλιωμένος με την πραγματικότητα του θανάτου του και διαλέγεται μαζί του χωρίς φόβο, ολοφυρμούς και ικεσίες; Αποδέχεται το πεπρωμένο του ως μία αδήριτη αναγκαιότητα ως μέλος μιας κοινωνίας και ενός λαού που πρέπει να υπερασπιστεί την ελευθερία και την τιμή του..
Η επιλογή του Λυκάονα «άφθιτον κλέος» (υστεροφημία) μπροστά σε μια ατιμασμένη ζωή ίσως να μην συγκινεί κανέναν στο μέλλον, αφού σιωπηλά όλοι θα έχουν υιοθετήσει, έστω και παρερμηνεύοντας το στίχο-θέση του Σολωμού «Δεν το ‘λπιζα να ‘ν’ η ζωή μέγα καλό και πρώτο!»
Η αποξήρανση του πολέμου από το ανθρώπινο ηρωικό στοιχείο ίσως αποδυναμώσει και την προσπάθειά μας για μια ζωή με αξιοπρέπεια και αυτονομία. Όταν από μία κοινωνία κι από έναν λαό λείπουν οι μεγάλες πράξεις και η προσαρμογή, η συμμόρφωση και ο συμβιβασμός στην ταπείνωση και στην ευτέλεια καταστούν η κανονικότητα, τότε ίσως και οι μεγάλες ηρωικές μορφές που υπάρχουν στις αφίσες να παραπέμπουν στο μακρινό χρόνο της μυθολογίας.
Δεν θα ήταν υπερβολή να εικάσουμε πως στις μελλοντικές επετειακές εκδηλώσεις (επέτειος του 1821, 1940) οι πανηγυρικοί και αφίσες με τους Ήρωες και τους νεκρούς των πολέμων να αποφεύγουν κάθε αναφορά σε αυτούς από το φόβο μην κατηγορηθούν για μία αχρείαστη θανατολογία που επωάζει αρνητικά συναισθήματα και διαταράσσει την ψυχική ισορροπία των πολιτών.
Ο Τρωικός Πόλεμος είναι ζωντανός στις μέρες μας μέσα από τις Ηρωικές μορφές του Αχιλλέα, του Έκτορα, του Αίαντα, του Διομήδη, του Οδυσσέα και πολλών άλλων που μάς διδάσκουν πολλά για τη ζωή και την Ελευθερία αλλά και τα ανθρώπινα πάθη. Πάθη που πολλές φορές οδηγούν σε άλλες συμφορές. Ο πρόλογος της Ιλιάδας εμπεριέχει σε σμίκρυνση αυτήν την αλήθεια: “Μήνιν άειδε θεά, Πηλιάδεω Αχιλήος ουλομένην, η μυρί’ Αχαιοίς άλγε’ έθηκε”.
Το Ομηρικό Ηρωικό Ιδεώδες συμπυκνώνει σε μία θαυμαστή ισορροπία τόσο την αγάπη και τη δύναμη για τη ζωή όσο και την αξία της δόξας (κλέους-υστεροφημίας), της αριστείας και της ανδρείας-θυσίας στο πεδίο της μάχης στο όνομα της υπεράσπισης της κοινότητας. Τα λόγια και οι πράξεις του Ομηρικού Ήρωα δεν διαμορφώνουν μόνον την Ατομική του Ταυτότητα αλλά και την Συλλογική (Εθνική) ταυτότητα του Λαού τους.
Ίσως στα παρακάτω λόγια του Έκτορα προς την Ανδρομάχη λίγο πριν την μονομαχία του με τον Αχιλλέα να συμπυκνώνονται τα βασικά στοιχεία του Ομηρικού Ηρωικού Ιδεώδους:
«Αλήθεια γυναίκα εγώ φροντίζω για όλα αυτά, αλλά δεινότατα ντρέπομαι τους Τρώας και ελκεσιπέπλους Τρωάδες, αν ως δειλός υποχωρώ μακριά από τον πόλεμο, και η καρδιά μου δεν με προτρέπει, γιατί έμαθα να είμαι ανδρείος πάντοτε και στην πρώτη γραμμή των Τρώων να μάχομαι προσπαθώντας να διαφυλάξω τη μεγάλη δόξα του πατέρα μου και του εμού του ίδιου».
Με άλλα λόγια ο Έκτορας, ενώ μπορούσε να ζήσει αποφεύγοντας τη μονομαχία με τον Αχιλλέα, εντούτοις προτίμησε το κλέος-δόξα γιατί στην ψυχή του υπερίσχυσε η «αιδώς» (ντροπή). Προτίμησε, δηλαδή, τον δοξασμένο θάνατο παρά την ντροπιαστική επιβίωση.
Στην Iλιάδα τόσο ο Έκτορας όσο και ο Αχιλλέας ήταν οι κατεξοχήν τραγικοί Ήρωες γιατί στην κορυφαία στιγμή της ζωής τους μεταξύ ζωής και θανάτου ήταν μόνοι και αποφασισμένοι να πεθάνουν, όπως είχε ορίσει εξυπαρχής το «Πεπρωμένον».
Και οι δύο αυτοί Ήρωες ήταν εντελώς μόνοι ακόμη και όταν αγωνίζονταν μαζί με τους πολλούς. Και οι δύο Ήρωες ήταν οι εκφραστές το σύμβολο-αρχέτυπο της σύγκρουσης της Ελλάδας(Δύση) με την Ανατολή, αν και η Ιλιάδα τείνει να υπερβαίνει αυτή τη διάκριση μεταξύ Ελλήνων και “Βαρβάρων”. Γι αυτό για πολλούς μελετητές των Ομηρικών επών η Ιλιάδα συνιστά μία sui generis ανθρωπολογία.“Του αντρειωμένου ο θάνατος δίνει ζωή στη νιότη” (Βαλαωρίτης)
Βέβαια το περιεχόμενο του Hρωισμού και το πρότυπο του ανθρώπου-Ήρωα αλλάζει από εποχή σε εποχή και δεν ταυτίζεται υποχρεωτικά με τον θάνατό του στο πεδίον της μάχης, όπως ο Λεωνίδας που αν και γνώριζε το τέλος του έμεινε εκεί για να «φυλάττει Θερμοπύλες».
Στην επανάσταση του 1821 οι Ήρωες της Ελευθερίας των Ελλήνων άλλοι πέθαναν στη μάχη κι άλλοι επέζησαν χωρίς αυτό να σημαίνει πως απώλεσαν το γνώρισμα του Ήρωα, όπως ο Κολοκοτρώνης και ο Νικηταράς.
Στο έπος του 1940 Ήρωες ήταν όλοι εκείνοι που πολέμησαν στα βουνά της Πίνδου εναντίον των Ιταλών και όσοι αργότερα αντιστάθηκαν στους Γερμανούς κατακτητές.
Στην εποχή μας που κάποιες αξίες έχουν εκφυλιστεί και οι άνθρωποι δυσκολεύονται να κατανοήσουν την έννοια της γενναιότητας και της ανιδιοτελούς προσφοράς (μέχρι θανάτου αν χρειαστεί) προς το κοινωνικό σύνολο πλανάται το ερώτημα “αν χρειαζόμαστε τους Ήρωες”.
“Αλίμονο στους λαούς που έχουν ανάγκη από Ήρωες και αλίμονο στους λαούς που δεν γεννούν Ήρωες” (Μπρεχτ).
Στη θέση του Ήρωα της Ομηρικής εποχής, της επανάστασης του 1821 και του Έπους του 1940 έχουμε τον Ήρωα της “καθημερινότητας” που υπερασπίζεται με πάθος όχι μόνον το δικαίωμα της Ελευθερίας του αλλά κι άλλες αξίες για μία κοινωνία Ισότητας, Ανεκτικότητας και Συμπεριληπτικότητας. Μιας κοινωνίας με επίκεντρο τον Άνθρωπο για τον Άνθρωπο.
Κύριο γνώρισμα του Ήρωα ανεξάρτητα από την εποχή είναι η “Ελεύθερη Bούληση” και η ανιδιοτελής προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Το δεύτερο είναι αυτό που του προσδίδει και το “ηθικό πλεονέκτημα” έναντι όλων εκείνων που αγωνίζονται σκληρά και τίμια μεν αλλά μόνον για την αύξηση του δικού τους πλούτου.
“Το καλύτερο μέρος που μπορεί να πεθάνει κανείς είναι εκεί όπου πεθαίνουν για τους άλλους” (Ντάγκλας Μακάρθουρ, Αμερικανός στρατηγός)
Ας επανέλθουμε, όμως, στην σουρεαλιστική σχέση που διέπει τον Τρωικό Πόλεμο, τις αφίσες του 1821 και του 1940 και τις εικόνες με τους φονικούς βομβητές και τα drones ή το iron dome.
Ενώ στις δύο πρώτες εικόνες κυριαρχούν οι μορφές και η αναφορά σε επώνυμους Ήρωες, εμβληματικές μορφές των σχολικών-παιδικών μας χρόνων, στις εκδηλώσεις του έπους του 1940 απουσιάζουν οι μορφές των επώνυμων Ηρώων. Δεν υπήρχαν; Δεν είναι γνωστοί; Ή περάσαμε σε μια αντι-Ηρωική εποχή;
Ποιοι και πόσοι γνωρίζουν τον Χαράλαμπο Κατσιμήτρο, τον Μαρίνο Μητραλέξη, τον Αναστάσιο Παππά και τον τρικαλινό Δημήτριο Κασλά (Ύψωμα 731) που έγραψαν τη δική τους ιστορία στα βουνά της Πίνδου;
“Κανείς δε θα κάνει πίσω. Άμυνα μέχρι θανάτου ή νίκης” (Δ. Κασλάς)
Τα μόνα ονόματα Ηρώων που διασώθηκαν (το καθένα για διαφορετικούς λόγους) από τη λήθη είναι τα ονόματα των: Μανώλη Γλέζου, του Άρη Βελουχιώτη, του Ναπολέοντα Ζέρβα, της Ηρούς Κωνσταντοπούλου και φυσικά του Ιωάννη Μεταξά για το “ΟΧΙ” στον Ιταλό πρεσβευτή.
“Βρόντηξαν τα βουνά της Αλβανίας / Δεν έκλαψαν / Γιατί να κλάψουν / Ήταν γενναίο παιδί” (Ελύτης, «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»)
Τα ονόματα και οι μορφές των Ν. Πλαστήρα, Γ. Κονδύλη και Παύλου Μελά φαίνεται να ξεχωρίζουν από το πάνθεον των Ηρώων του 20ου αιώνα πριν το έπος του 1940, αν και στην μνήμη των περισσοτέρων Νεοελλήνων δεν έχουν ταυτιστεί με μία συγκεκριμένη μάχη, επανάσταση ή πολεμική περίοδο, όπως ο Αχιλλέας με τον Τρωικό πόλεμο ή ο Καραϊσκάκης με την Επανάσταση του 1821. Είναι κι αυτό μία από τις ιστορικές αδικίες.
Φαίνεται για όλους τους παραπάνω και τους χιλιάδες ανώνυμους αγωνιστές στα βουνά της Πίνδου και στην αντίσταση κατά των Γερμανών στην κατοχή ισχύει το ρηθέν από τον Πίνδαρο: «Θνάσκει δε σιγαθέν καλόν έργον» (Τα όμορφα έργα πεθαίνουν, αν τα σκεπάσει η σιωπή).
Η άγνοια και η λήθη είναι προϊόν της έκπτωσης των επετειακών εορτασμών σε τυπολατρικές διαδικασίες που δεν συγκινούν και δεν ενθουσιάζουν κανέναν. Και όταν οι επόμενες γενιές μέσα από αυτούς τις επετειακούς εορτασμούς δεν αντλούν πρότυπα συμπεριφοράς και δεν νιώθουν μία ψυχική σύνδεση με τους προγόνους, τότε προϊόντος του χρόνου επέρχεται και η λήθη με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την εθνική συνοχή και την καλλιέργεια του πατριωτισμού που τόσο βάλλεται στην εποχή μας.
“Κάθε ήρωας γίνεται στο τέλος ένα βάρος” (Έμερσον)
Κάπως έτσι, λοιπόν, επέρχεται και η Από-Ηρωοποίηση των πολέμων και της κοινωνίας μας και οι πολίτες αναζητούν τα «σταθερά» τους σημεία σε άλλους χώρους.
Ξεχνάμε, όμως, πως οι Ήρωες και ο Ηρωισμός ως συμπεριφορά δεν συνιστούν μόνον μία αισιόδοξη και ελπιδοφόρα και αγωνιστική στάση ζωής, δεν καλλιεργούν μόνον την υπομονή, τη θέληση, την καρτερικότητα, την αποφασιστικότητα και την γενναιότητα, αλλά ταυτόχρονα ισχυροποιούν τους κοινωνικούς δεσμούς και σαλπίζουν το σύνθημα-παιάνα για την Ελευθερία, τον Ανθρωπισμό και την αξία να υπερβαίνουμε ως όντα τα όριά μας για κάτι υψηλό και ωραίο και περισσότερο από όλα για τη ζωή μας.
“Αρηιφάτους θεοί τιμώσι και άνθρωποι” (Οι Θεοί και άνθρωποι τιμούν όσους έφαγε ο Άρης=Πόλεμος, Ηράκλειτος)
*ΠΗΓΗ: Blog “ΙΔΕΟπολις”, Ηλία Γιαννακόπουλου
————————————————————
Τα άρθρα που δημοσιεύουμε στη στήλη αυτή εκφράζουν τους συντάκτες τους,
χωρίς να συμπίπτουν απαραίτητα με τις απόψεις μας
