.
Λευτέρης Τηλιγάδας
Ο αριθμός των 120 εκτελεσμένων του Αγρινίου
Στον αριθμό 120 υποστηρίζουν γραπτές και προφορικές μαρτυρίες
έφτασαν οι Γερμανοί μετά από πίεση της διοίκησης του Τάγματος
Σύμφωνα με τη γερμανική ανακοίνωση, ο αριθμός των εκτελεσμένων τη Μ. Παρασκευή ήταν 120, και αυτό είναι γεγονός αναμφισβήτητο. Αυτό που αμφισβητείται είναι το πώς φτάσαμε σε αυτόν τον αριθμό. Άλλες μαρτυρίες και καταγραφές υποστηρίζουν ότι τον συγκεκριμένο αριθμό τον όρισε η γερμανική διοίκηση, και άλλες μαρτυρίες (γραπτές και προφορικές) υποστηρίζουν, ότι στον αριθμό αυτό έφτασαν οι Γερμανοί μετά από πίεση της διοίκησης του Τάγματος και ιδιαίτερα της διοίκησης του 5ου λόχου, που ήταν και ο πιο σκληρός.
Ο αριθμός 120
Tη Μεγάλη Εβδομάδα του 1944, όπως έδειξαν τεκμήρια που «ήρθαν στο φως» τα τελευταία χρόνια, ο Τολιόπουλος έλλειπε με άδεια στην Αθήνα.
«Στο μεταξύ, ο άνθρωπος που έχει ταυτιστεί όσο κανείς άλλος με το Τάγμα Ασφαλείας Αγρινίου, ο ταγματάρχης Γιώργος Τολιόπουλος, εκείνες τις κρίσιμες ημέρες δεν βρίσκεται στο Αγρίνιο, αφού από τις 8 Απριλίου 1944 απουσίαζε με άδεια στην Αθήνα, για να δει την οικογένειά του», αναφέρει ο Βασίλης Πατρώνης[1]
Και συνεχίζει: «[…] Στη σύσκεψη, που πιθανότατα έγινε μεταξύ Γερμανών και διοίκησης του Τάγματος Ασφαλείας, προκειμένου να καθοριστεί ο αριθμός και οι λεπτομέρειες της εκτέλεσης, παρών θα πρέπει να ήταν ο επίσημα διοικητής του Τάγματος Ασφαλείας αντισυνταγματάρχης Άγγελος Κέντρος, ο οποίος, ως καταγόμενος από το Αγρίνιο, λογικά δεν θα ήθελε να συνδέσει το όνομά του με μια εκατόμβη θυμάτων, κάτι που έδειξε στη συνέχεια με την παραίτησή του». Σε κάθε περίπτωση», συνεχίζει ο Πατρώνης, «είτε συμμετείχε στην προαναφερθείσα σύσκεψη είτε απλώς κλήθηκε στο γερμανικό φρουραρχείο για να του ανακοινωθεί η διαταγή για την εκτέλεση 120 ομήρων από τις φυλακές, ο Κέντρος βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Δεν γνωρίζουμε αν «αντιτάχθη σθεναρώς», όπως υποστηρίζεται σε μεταπολεμική έκθεση, το σίγουρο όμως είναι ότι βρέθηκε εγκλωβισμένος, αφού η μεν «άρνησή» του δεν είχε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα στους Γερμανούς, αν αναλάμβανε δε να κάνει τις εκτελέσεις θα φορτωνόταν σαν Αγρινιώτης το βάρος της μαζικής εκτέλεσης συμπατριωτών του. “Ευρέθην τότε προ διλήμματος”, λέει ο Κέντρος και προ αυτού του διλήμματος, επέλεξε τη λύση της παραίτησης από τη διοίκηση του τάγματος.»
Τον αριθμό 120 εκτός από την γερμανική ανακοίνωση, ανήμερα της εκτέλεσης, τον καταγράφει και ο Τολόπουλος στην «Περί της ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Αγρινίου από της 21η Φεβρουαρίου 44, ότε συνεκροτήθη, μέχρι της 14ης Σεπτεμβρίου 44, ότε διελύθη» έκθεση του: «Τον Απρίλιον μήνα και περί το ΙΙ δεκαήμερον, εκ της δράσεως των δρώντων παρά τω Αιτωλικώ ανταρτών και της ενεργείας των την Κυριακήν των Βαΐων, απετεφρώθη μία εμπορική αμαξοστοιχία έμφορτος με υγρά καύσιμα μεταξύ Αιτωλικού – Σταμνών. Το αποτέλεσμα της τοιαύτης ενεργείας των, όσον και πατριωτικόν ήθελεν παρουσιασθή, εν τούτοις με την δολοφονίαν και 12 Γερμανών στρατιωτών, υπήρξεν σκληρότατον και εγκληματικώτατον διά τους κατοίκους της περιοχής, οίτινες όλως αδίκως εθυσιάσθησαν εις αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών την Μεγ. Παρασκευήν εντός του Αγρινίου και όπισθεν της εκκλησίας Αγίας Τριάδος. “Περί την διαταγήν της εκτελέσεως 120 ατόμων”, το Τάγμα διά καταλλήλων ενεργειών του περιόρισε τον αριθμόν των εις 85».
Η πηγή όμως αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη, αφού βρίθει από αποσιωπήσεις, διαστρεβλώσεις και ωραιοποιήσεις. Ο «αρχιεκτελεστής της πόλης», για παράδειγμα, αν και αποδέχεται ότι οι κάτοικοι της περιοχής «αδίκως εθυσιάσθησαν», σπεύδει ταυτόχρονα να ενημερώσει τους ανωτέρους του στον μετεμφυλιακό ελληνικό στρατό ότι «το Τάγμα» που διοικούσε, «διά καταλλήλων ενεργειών του περιόρισε τον αριθμόν των εις 85», χωρίς όμως να αναφέρει ότι αυτοί που αποτελούσαν το εκτελεστικό απόσπασμα που εκτέλεσε αυτούς τους 85 ήταν «οι τσολιάδες» που διοικούσε και όχι οι Γερμανοί.
Άλλη πηγή, στην οποία εδράζεται η άποψη ότι οι Γερμανοί καθόρισαν τον αριθμό των εκτελεσθέντων στην Αγία Τριάδα, είναι μια δημοσιευμένη μαρτυρία του Χριστόδουλου Θεοδωρόπουλου[3], με μια ιστορική απόσταση περίπου 60 χρόνων από τα γεγονότα εκείνα, στην οποία μας μεταφέρεται η αφήγηση του πατέρα του για την ταφή 12 φερέτρων στο νεκροταφείο Αγρινίου, το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής.
Όπως μας πληροφορεί ο Θεοδωρόπουλος, το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής δέκα Αγρινιώτες, των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρει, κλήθηκαν στο Φρουραρχείο της πόλης για να παρευρεθούν στην τελετή ταφής 12 φερέτρων, τα οποία, σύμφωνα με δηλώσεις του επικεφαλής αξιωματικού, ήταν τα φέρετρα των 12 στρατιωτών που σκοτώθηκαν στο σαμποτάζ του τρένου βόρεια της Σταμνάς.
«Σε λίγο, στο νεκροταφείο του Αγρινίου», όπως γράφει, «έφτασε ένα μεγάλο φορτηγό αυτοκίνητο με φέρετρα. Οι μελλοθάνατοι. Οι δέκα Αγρινιώτες που προσκλήθηκαν αναγκαστικά από το Γερμανικό Φρουραρχείο σε μια τελετή την οποία αγνοούσαν, έτρεμαν από τον φόβο τους και τα είχαν κυριολεκτικά χαμένα, αφού άλλοι υπέθεσαν ότι τα φέρετρα προορίζονταν γι’ αυτούς, άλλοι δε, οι πιο ψύχραιμοι, παραξενεύτηκαν διότι εγνώριζαν ότι οι Γερμανοί δεν χρησιμοποιούσαν φέρετρα στις εκτελέσεις. Όμως, από τον τρόπο και τον σεβασμό που επιδείκνυαν οι Γερμανοί στρατιώτες κατά το κατέβασμα των φερέτρων, αντελήφθησαν ότι τα φέρετρα όχι μόνο δεν ήσαν άδεια, αλλά ότι εντός αυτών ήσαν Γερμανοί στρατιώτες. Πράγματι, όπως θα απεκαλύπτετο εντός ολίγου, επρόκειτο για τους δώδεκα Γερμανούς στρατιώτες που σκοτώθηκαν εκείνες τις ημέρες στο σαμποτάζ της σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ Σταμνάς και Αγγελοκάστρου. Και οι δέκα πήραν βαθιά ανάσα, χωρίς να είναι βέβαιοι ότι εγλίτωσαν. Ο Γερμανός φρουρός, με τη βοήθεια του διερμηνέα, εξήγησε στους αναγκαστικά παρευρισκόμενους πολίτες ότι τους κάλεσαν να παρευρεθούν ως εκπρόσωποι της πόλεως κατά την ταφή των Γερμανών στρατιωτών που έπεσαν κατά την εκτέλεση του προς την πατρίδα τους καθήκοντος. Επηκολούθησε η ταφή των στρατιωτών και οι κεκανονισμένες βολές από το στρατιωτικό απόσπασμα».
Ο αριθμός «60»
Απέναντι στις παραπάνω μαρτυρίες βρίσκεται αρχικά η μαρτυρία του «μελλοθάνατου» των φυλακών της Αγίας Τριάδας, Νίκου Κανή και των μελών του ανακριτικού τμήματος της Υποδιοίκησης της Εθνικής Πολιτοφυλακής Αγρινίου, στο οποίο συμμετείχαν ο επιλοχίας Πολυδεύκης Τζούνης, ο λοχίας Σπύρος Γερολυμάτος και ο ενωματάρχης της Χωροφυλακής Παπαντωνίου, ο οποίος υπηρετούσε στην Πελοπόννησο αλλά είχε προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ μαζί με ολόκληρο το τμήμα του.
Τη μαρτυρία του Νίκου Κανή την έχει δημοσιεύσει στο βιβλίο του ο Κώστας Νικολακόπουλος (2008). Ο Κανής, σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίνει ο συγγραφέας, ήταν γεννημένος το 1924 και επομένως, εκείνη την εποχή της εκτέλεσης των «120» ήταν 20 ετών. Είχε συλληφθεί στις 7 Απριλίου του 1944 σε μπλόκο των ταγματασφαλιτών στα Καραπανέικα και οδηγήθηκε μαζί με άλλους 800 έως 1.000 περίπου ακόμα ενήλικες άνδρες στο 4ο Δημοτικό Σχολείο. Εκεί, μετά το απαιτούμενο «ξεκαθάρισμα», η μεγάλη πλειοψηφία απολύθηκε, αλλά ο ίδιος και άλλοι 29 περίπου, που χαρακτηρίστηκαν ως επικίνδυνοι, την Κυριακή των Βαΐων (9 Απριλίου του 1944) οδηγήθηκαν στις φυλακές της Αγίας Τριάδας.
«Μετά την ανατίναξη του τρένου», αναφέρει μεταξύ άλλων στη μαρτυρία του ο Κανής, «όπου οι Γερμανοί είχαν στρατιώτες νεκρούς, υπήρξε διάχυτος ο φόβος των εκτελέσεων. Τη Μ. Πέμπτη το βραδάκι ήρθε ο ταγματασφαλίτης Σταύρος Σταυρόπουλος, με τον οποίο ήμασταν γείτονες και παιδικοί φίλοι, με κάλεσε στο προαύλιο των φυλακών και μου είπε: “Νίκο, όπως πληροφορήθηκα, αύριο πρωί θα γίνουν εκτελέσεις και θα εκτελέσουν 60 φυλακισμένους. Δεν γνωρίζω, Νίκο, αν θα είσαι μέσα στους 60 ή όχι.” Εγώ τότε του είπα: “Σταύρο μου, αν αντιληφθείς ότι με έχουν μέσα στους 60, κάνε ό,τι σου είναι δυνατόν να με διαγράψεις.” “Καλά,” είπε, “θα κάμω ό,τι μπορώ” και έφυγε. Μπαίνοντας εγώ κατόπιν στο κυρίως προαύλιο, είπα στους άλλους ότι έχω πληροφορία από ταγματασφαλίτη ότι αύριο θα εκτελέσουν 60. Τούτο, όμως, όπως κατάλαβα, οι συγκρατούμενοί μου το είχαν πληροφορηθεί και από άλλες πηγές. Φυσικά, τη νύχτα εκείνη η ανησυχία σε όλους μας έφτασε στο κατακόρυφο».[3]
Τον ίδιο αριθμό αναφέρει και ο Αμάρμπεης. Το γεγονός ότι τεκμηριώνει τη θέση του και με μια βιβλιογραφική αναφορά που δεν κατανομάζει, δεν ακυρώνει ούτε τη γνώση που είχε ο ίδιος προσωπικά για την υπόθεση, ούτε το αποτέλεσμα της έρευνας του ανακριτικού τμήματος της Πολιτοφυλακής του Αγρινίου, που ανέκρινε τους αξιωματικούς του «Τάγματος».
«Το 1982 κυκλοφόρησε βιβλίο Γερμανού αξιωματικού», γράφει ο Αμάρμπεης, «που υπηρέτησε στο Αγρίνιο, στο οποίο εξιστορεί τα γεγονότα που έζησε στην Ελλάδα και στο Ανατολικό Μέτωπο όπου μετατέθηκε. Σ’ αυτό το βιβλίο αναφέρει ο Γερμανός αξιωματικός αναφέρει, ότι η διαταγή του Γερμανού Διοικητή Ηπείρου καθόριζε να εκτελεστούν από τους φυλακισμένους στο Αγρίνιο εξήντα (60) σε αντίποινα για την ανατίναξη της σιδηροδρομικής αμαξοστοιχίας στη Σταμνά. Όμως, ο Τολιόπουλος επέμενε να εκτελεστούν 120, όπως και έγινε. Αυτό το γεγονός επιβεβαιώθηκε από τις ανακρίσεις που έκανε η Υποδιοίκηση Εθνικής Πολιτοφυλακής Αγρινίου στους Γερμανοτσολιάδες του 2ου Γραφείου, Νίκου Κωσταρά, αλλά και άλλους».[4]
Είναι βέβαιο ότι η διοίκηση του Τάγματος, και ιδιαίτερα ο Τολιόπουλος, ήθελε να «τελειώνει» με τους κομουνιστές και ΕΑΜίτες της περιοχής μια και έξω. Η συγκύρια του σαμποτάζ αποτελούσε γι’ αυτόν, μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για ένα τελικό ξεκαθάρισμα. Το γεγονός άλλωστε, ότι δεν ήταν παρών στην συγκεκριμένη σύσκεψη της διοίκησης του Τάγματος με τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση για τον καθορισμό και τον σχεδιασμό των αντιποίνων, κάθε άλλο παρά τον απαλλάσσει από τις όποιες ευθύνες του, αφού ο σκληρός πυρήνας του τάγματος, ο 5ος λόχος (που πραγματοποίησε τις εκτελέσεις) ήταν κάτω από την απόλυτη εποπτεία και καθοδήγησή του.
————————————————————————————————————————————————–
Πηγές:
| 1. Βασίλης Πατρώνης, Ο «σκληρός Απρίλης» του 1944 – Το Τάγμα Ασφαλείας Αγρινίου. Αξιοποιώντας νέα στοιχεία, Αρχείον Αγρινίου Μέρος 2ο, τεύχος 6ο, Ιούυιος 2018, σελ. 8 | 2. Χριστόδουλος Εμ. Θεοδωρόπουλος «Αναμνήσεις από τη Μεγάλη Παρασκευή του 1944», Ρίζα Αγρινιωτών, τεύχος 44, σελ. 51 | 3. Κωνσταντίνος Ι Νικολόπουλος Αντισταιακά και άλλα θέματα, Εκδόσεις Πασχέντη, Αγρίνιο 2008, σελ. 176. | 4. Θ. Καλλίνος – Αμάρμπεης, Η απελευθέρωση του Αγρινίου, Έκδοση Δήμου Αγρινίου Σεπτέμβρης 1985 σελ. 15
Φωτογραφία κορυφής: αξιωματικοί ταγματασφαλίτες πάνω στα άλογα
παρελαύνουν μπροστά στη γερμανική στρατιωτική διοίκηση της περιοχής,
του Τάγματος Ασφαλείας Αγρινίου και των επισήμων της πόλης
(Αρχείο Γιάννη Κουτρομπούση)
————————————————————
