Καπνικός Σταθμός Αγρινίου – Ιστορία (Μέρος 7ο)

Καπνικός Σταθμός Αγρινίου
Ο καπνός ήταν η ταυτότητα της πόλης του Αγρινίου
για πάνω από τρεις αιώνες

Η ιστορία του Καπνικού Σταθμού – Τελευταίο

του Ηλία Ντζάνη
Πηγή: «αρχείον Αγρινίου», τεύχη 16 και 17

Τ Ο Σ Η Μ Ε Ρ Ι Ν Ο Κ Τ Ι Ρ Ι Α Κ Ο Σ Υ Γ Κ Ρ Ο Τ Η Μ Α
Τ Ο Υ Κ. Σ. Ε. Α Γ Ρ Ι Ν Ι Ο Υ

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, τα κτήρια του Σταθμού είχαν εγκατασταθεί αρχικά σε ένα ενιαίο αγρό, που είχε αγοραστεί τμηματικά από ιδιοκτήτες της περιοχής προπολεμικά και ένα τμήμα του μεταπολεμικά. Στη πορεία όμως ο ενιαίος αυτός αγρός διατμήθηκε από την εθνική οδό Αντιρρίου – Ιωαννίνων και από τις μετέπειτα εφαρμογές του σχεδίου πόλης του Δήμου Αγρινίου. Έτσι σήμερα το βόρειο τμήμα, που περιλαμβάνει και όλες τις κτηριακές υποδομές έχει έκταση 7 περίπου στρ., ενώ το νότια της εθνικής τμήμα είναι ελεύθερο από κτήρια, χαρακτηρίστηκε ως χώρος πρασίνου και ανήκει στο ελληνικό δημόσιο (Υπ.Α.Α.Τ), όπως και ολόκληρο το συγκρότημα.

Σήμερα, το κτηριακό συγκρότημα του ΚΣΕ περιλαμβάνει:

1ον: Τα κεντρικά γραφεία και εργαστήρια σε διώροφο κτήριο που είναι σε επαφή με την προπολεμικά κτισμένη αποθήκη επεξεργασίας καπνών.
Είναι το μόνο κτήριο που κτίστηκε μεταπολεμικά. Αρχικά ο δεύτερος όροφος είχε προορισμό να χρησιμοποιηθεί για κατοικία του προϊσταμένου της υπηρεσίας, αντίληψη που επικρατούσε εκείνη την εποχή με στόχο να καλύψει τις ιδιαίτερες ανάγκες της αγροτικής έρευνας για συνεχή παρουσία επιστημονικού προσωπικού στους χώρους δουλειάς και παράλληλα ως κίνητρο για να προσελκύσει στα ινστιτούτα αγροτικής έρευνας αξιόλογους επιστήμονες, αφού το ενοίκιο που καταβάλλονταν ήταν συμβολικό. Κάτω από την ίδια αντίληψη παρέχονταν στέγαση με συμβολικό ενοίκιο και σε εξειδικευμένους εργατοτεχνίτες που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες σε προσωπικό με εμπειρία. Το προσωπικό αυτό, που προσλαμβάνονταν ως εργατοτεχνίτες, χρησιμοποιούνταν ύστερα από σχετική εκπαίδευση ως μετεωρολογικοί παρατηρητές, αλλά και ως φύλακες, αφού διέμεναν μέσα στο όλο συγκρότημα. Από το 1985 και μετά ο δεύτερος όροφος χρησιμοποιήθηκε πλέον ως εργαστήριο για να καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες του ινστιτούτου.

2ον: Tα υπόλοιπα κτήρια που υπάρχουν και σήμερα είναι αυτά που υπήρχαν προπολεμικά, πλην δύο κτιστών κλιβάνων Βιρτζίνια, που μετατράπηκαν σε κατοικία για τον εργατοτεχνίτη και ενός ακόμα κλιβάνου που διατμήθηκε από το σχέδιο πόλης Αγρινίου. Το όλο προπολεμικό συγκρότημα αποδίδεται στον αρχιτέκτονα Λέανδρο Ζωίδη, που σχεδίασε και το συγκρότημα του ΚΊ Δράμας (Ε. Ανδρικόπουλος: Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία του μεσοπολέμου στη πόλη του Αγρινίου. ΤΕΕ, 2009).

Σ Υ Μ Π Λ Η Ρ Ω Μ Α Τ Ι Κ Α Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Α Κ Α Σ Χ Ο Λ Ι Α

Το όλο συγκρότημα του ΚΣΕΑ είναι χαρακτηριστικό δείγμα της προπολεμικής αντίληψης για την σχεδίαση των ινστιτούτων στη προσπάθεια της χώρας να αναπτύξει τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας και παράλληλα της αντίληψης να μεταφερθούν στη χώρα αντίστοιχα σχήματα και πρότυπα από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Κατά συνέπεια οι υποδομές αυτές αποτελούν ένα μνημείο της ειδικής αγροτικής αρχιτεκτονικής αντίληψης του 20ου αιώνα και σημείο αναφοράς για την ιστορία του κα-πνού στη περιοχή και της πόλης του Αγρινίου ειδικότερα. Αξίζει να σημειώσουνε πως το BBC σε ειδικές εκπομπές του είχε συμπεριλάβει το Αγρίνιο στη διεθνή αλυσίδα με τις πόλεις του καπνού και τις εγκαταστάσεις του ΚΣ Αγρινίου ως ιδιαίτερου ενδιαφέροντος κτήρια της αγροτικής αρχιτεκτονικής. Στη Δ. Ελλάδα είχαν κτιστεί με την ίδια αρχιτεκτονική αντίληψη κλίβανοι στη περιοχή Κατσικά Ιωαννίνων και Αγ. Σπυρίδωνα Πρέβεζας, που όμως έχουν κατεδαφιστεί εδώ και πολλά χρόνια. Οι μόνοι συνεπώς κλίβανοι αυτού του τύπου που έχουν μείνει και καταγράφουν την ιστορία του καπνού στη χώρα μας, αλλά και την ιστορία της ίδρυσης και λειτουργίας των γεωργικών ινστιτούτων, ενώ ταυτόχρονα αποτυπώνουν και τις προτεραιότητες της αγροτικής πολιτικής κατά τον προηγούμενο αιώνα είναι αυτοί του Αγρινίου. Η διάσωση αυτής της κληρονομιάς νομίζουμε ότι έχει ιστορικό, κοινωνιολογικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον.

Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ Α Ξ Ι Ο Π Ο Ι Η Σ Η Σ Τ Ω Ν Ε Γ Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Ε Ω Ν Τ Ο Υ Κ Σ Ε Α

Με τις παραπάνω πληροφορίες αλλά και με όσα διαλαμβάνονται σε ειδικά τεύχη που κατά καιρούς έχουν δοθεί στην πολιτεία, ελπίζουμε να έχουμε δώσει τα στοιχεία εκείνα που είναι απαραίτητα, προκειμένου να αποφασιστεί η διάσωση των κτηρίων αυτών και ο ειδικός χαρακτηρισμός τους από την ΕΝΜ του Υπ. Πολιτισμού με τον τρόπο που οι ειδικοί του υπουργείου κρίνουν. Σε ό,τι αφορά τον καπνό δεν πρέπει να ξεχνούν οι νεώτεροι ότι η ανόρθωση της Ελλάδας από τους πολέμους (1ο και 2ο) καθώς και το εξαγωγικό της εμπόριο για πολλές δεκαετίες στηρίχθηκε στον ελληνικό καπνό, εμπορικό όνομα που δημιουργήθηκε από τους αγρότες, το εξειδικευμένο ινστιτούτο με τους εμπνευσμένους επιστήμονες που διέθετε και τους φωτισμένους για την εποχή εμπόρους και βιομήχανους.

Τέλος, από την πλευρά της Ιστορικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Ελλάδας, στην οποία δόθηκε το πόνημα αυτό για τεκμηρίωση των προτάσεών της, εκφράστηκε όχι από συναισθηματικούς ή τοπικιστικούς λόγους, αλλά από καθαρά ιστορική και κοινωνικο-οικονομική προσέγγιση, η γνώμη αλλά και το αίτημα, ότι όλο αυτό το συγκρότημα πρέπει να διασωθεί και να δοθεί στον ελληνικό λαό ως τόπος ζωντανής μνήμης τεσσάρων αιώνων μόχθου, δημιουργίας και πολιτισμού της πόλης του Αγρινίου και της χώρας γενικότερα. Για αυτό το λόγο, παρότι η τελική πρόταση θα διαμορφωθεί από ειδική μουσειολογική μελέτη, προτείνουμε ως πρώτη ιδέα εντελώς σχηματικά τα ακόλουθα:

- 1ον:Η μεγάλη κεραμοσκεπής αποθήκη διαστάσεων 26Χ11.1 μέτρα να διαμορφωθεί σε εκθεσιακό χώρο της ιστορίας του καπνού.
- 2ον: Οι κλίβανοι, ζωντανά κατάλοιπα της γεωργικής εποχής του προ-ηγούμενου αιώνα, μπορούν δύο από αυτούς να ξαναποκτήσουν την αρχική λειτουργική τους κατάσταση αναδύοντας την τέχνη της αποξήρανσης των καπνών Οι δε άλλοι 4 μπορούν να γίνουν χώροι έκθεσης εργαλείων και μηχανημάτων γεωργικής χρήσης ή και χώροι ψηφιακής αναπαράστασης της γεωργικής δραστηριότητας διαχρονικά. Επίσης μία ακόμη ιδέα είναι να χρησιμοποιηθεί ένας α-πό αυτούς για εκπαίδευση σε θέματα τεχνικών υποκαπνισμού ζωϊκής και φυτικής προέλευσης τροφίμων, αφού οι κλίβανοι αυτοί χρησιμοποιούνται σε τεχνικές αποξήρανσης καπνών τύπου fire cured, μέθοδος δηλαδή υποκαπνισμού.
- 3ον:Το υπόστεγο μπορεί να γίνει χώρος πολλαπλών χρήσεων με ανάλογο εξοπλισμό και διακόσμηση από τις καπνικές δραστηριότητες, δρώντας ταυτόχρονα παιδευτικά και ψυχαγωγικά.
- 4ον: Η κατοικία γεωργοτεχνίτη, μεταγενέστερο κτίσμα από μετασκευή δύο κλιβάνων Βιρτζίνια, μπορεί ή να επισκευαστεί και να γίνει χώρος εστίασης ή αναψυκτήριο, ή να κατεδαφιστεί διευρύνοντας τον ελεύθερο χώρο για άλλες χρήσεις ή δράσεις, που θα εμπνευστεί ο μελετητής για την αξιοποίηση της όλης έκτασης.
- 5ον: Από τα δύο μεταλλικά ξηραντήρια να διατηρηθεί και συντηρηθεί μόνο το ένα, γιατί αποτελεί τον πρώτο κλίβανο που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε στην Ελλάδα με τις οδηγίες του Καπνικού Σταθμού Αγρινίου. Στην πορεία εξελίχθηκε τεχνικά, με αποτέλεσμα να αποτελέσει παγκόσμια πρωτοπορία στα συστήματα αποξήρανσης τύπου bulk curing για την ελαχιστοποίηση των νιτροζαμινών του καπνού (ΤSΝΑ, ουσιών δευτερογενώς παραγομένων, που ενοχοποιούνται για καρκινογένεση). Η τεχνική αυτή εφαρμόζεται σήμερα υποχρεωτικά, αρχής γενομένης από τις ΗΠΑ, από όλες τις χώρες παραγωγής καπνών Βιρτζίνια με σκοπό τη μείωση των επιβλαβών για την υγεία των καπνιστών ουσιών του καπνού.

- 6ον: Από τα τσιμεντένια προπολεμικά σπορεία μπορεί να παραμείνει μία σειρά ως δείγμα της εξέλιξης της τεχνικής της «χαμηλής σέρας», που κυριάρχησε για πολλά χρόνια στο τελευταίο ήμισυ του περασμένου αιώνα. Ο υπόλοιπος χώρος μπορεί να ανοιχθεί και ε-νταχθεί στους σχεδιασμούς του μελετητή για την ελεύθερη έκταση.
- 7ον: Η τσιμεντένια στέρνα μπορεί να παραμείνει και να προστεθεί το μάγγανο, που καταργήθηκε μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.
- 8ον: Ο μετεωρολογικός σταθμός να επανασυσταθεί στην αρχική του μορφή και να αποτελέσει στοιχείο όχι μόνο μουσειακό εκθεσιακό, αλλά και εκπαιδευτικό.
- 9ον: Οι ελεύθεροι χώροι μπορεί να αξιοποιηθούν ποικιλοτρόπως: Ή ως χώροι αναπαραγωγής φυτικού γενετικού υλικού που κινδυνεύει με εξαφάνιση δημιουργώντας τις κατάλληλες υποδομές που δεν είναι μεγάλες ή ως μουσειακός χώρος που θα παρουσιάζει την εξέλιξη της γεωργικής μηχανολογίας. Σημειώνουμε, πως αντίστοιχες δράσεις και υποδομές δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή στη χώρα μας και μπορεί να λειτουργήσουν και οι δύο προτάσεις αν αποδοθεί και η απέναντι του ΚΣΕΑ έκταση 8 περίπου στρεμμάτων, που συνιστά το 208 ΟΤ του σχεδίου της πόλης του Αγρινίου.
- 10ον: Το κτήριο γραφείων που είναι μεταπολεμικό, παραμένει ως έχει με την υπάρχουσα Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης του ΥΠΑΑΤ, έτσι ώστε να εξυπηρετούνται οι αγρότες της περιοχής.

Με τις ανωτέρω πρώτες ιδέες, χωρίς να προκαταλαμβάνουμε τις προτάσεις της αναγκαίας αρχιτεκτονικής και μουσειολογικής μελέτης, θέλουμε να καταστήσουμε όχι μόνο απλά γνωστό, αλλά και να εμφυσήσουμε πίστη στις αρχές και υπηρεσίες της πολιτείας και στο πολιτικό κόσμο, ότι μπορούμε να υλοποιήσουμε σχέδια με καινοτόμες ιδέες ενώνοντας λειτουργικά και δημιουργικά το παρελθόν με το μέλλον, την παράδοση με την καινοτομία, τις δημόσιες υπηρεσίες με τις σύγχρονες αντιλήψεις της γεωργικής εκπαίδευσης, την ιστορία της εξέλιξης της γεωργικής έρευνας, για την οποία δεν υπάρχει τίποτε μέχρι σήμερα στη χώρα μας με τη σύγχρονη τεχνολογία και έρευνα, και τέλος και γιατί όχι τη δημιουργική ψυχαγωγία με την ιστορική μνήμη και ταυτότητα του τόπου μας. Στην υλοποίηση αυτών των ιδεών, αλλά και άλλων που μπορεί να κατατεθούν, μπορούν να συνεργαστούν αρμονικά και με πρωτότυπο τρόπο υπηρεσίες του ΥΠΑΑΤ, ανάλογες σχολές των Πανεπιστημίων μας, τοπικές αρχές, φορείς και υπηρεσίες και φυσικά ο δήμος Αγρινίου και η ΙΑΕΔΕ που μπορεί να συντονίσουν όλες αυτές τις συνέργειες.

Θέλουμε τέλος να τονίσουμε εμφαντικά, ότι οι προτάσεις μας αυτές δεν αντιπαρατίθενται προς άλλες προτάσεις από τοπικούς φορείς, συλλόγους ή ιδρύματα.

Αντίθετα, έρχονται να προστεθούν ως ιδέες, που σε μία ενωτική πρόταση μπορούν να δημιουργήσουν ένα πρωτότυπο για τα ελληνικά δεδομένα έργο στη σύγχρονη κοινωνία και τις ανάγκες της και να αποτελέσει, γιατί όχι, και ένα πιλοτικό μοντέλο για ανάλογες εφαρμογές και σε άλλες περιοχές της χώρας μας.

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

Κλείνοντας την όλη αναφορά μας για τον ΚΣΕΑ με το παρόν κείμενο – παρουσίαση συμπερασματικά θέλουμε να πιστεύουμε ότι έγινε απόλυτα κατανοητό πως είναι απαραίτητο να δοθεί η δυνατότητα στην πόλη μας να δημιουργήσει ένα ιδιαίτερο χώρο: μνήμης, τοπικής ταυτότητας, πάνω στη μήτρα ενός προϊόντος, του καπνού, με μεγάλη συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική εξέλιξη της χώρας και καθοριστική συμμετοχή στη διαμόρφωση της νεώτερης ελληνικής ιστορίας.

Ένα χώρο καταγραφής της ιστορίας της αγροτικής έρευνας και της γεωργικής μηχανολογίας και τεχνολογίας, σε μία καινοτόμο λειτουργική σύμπλεξη με: την αγροτική εκπαίδευση σε όλα της τα επίπεδα, τη σύγχρονη τεχνολογία και γεωργική έρευνα, την προσπάθεια διάσωσης πολύτιμων φυτικών γενετικών πόρων, την τεχνική και εκπαιδευτική υποστήριξη των αγροτών και των γεωτεχνικών, αλλά και την ψυχαγωγία και την ιστορική γνώση για μία βιωματική σχέση με την πολιτιστική ταυτότητα του τόπου μας, το παρελθόν και την ιστορία της πόλης του Αγρινίου. Σε αυτό το συγκρότημα μπορεί να διαμορφωθεί ένας χώρος αναψυχής, που ταυτόχρονα θα θυμίζει την ιστορική συνέχεια του τόπου μας δεμένη δημιουργικά με ένα ελπιδοφόρο παρόν.

Με την πρόταση αυτή δεν επιζητούμε τη δημιουργία ενός ακόμα μουσείου-μαυσωλείου, αλλά ενός πρωτότυπου χώρου-συγκροτήματος για εκπαίδευση, έρευνα, τεχνική υποστήριξη των αγροτών και των γεωτεχνικών, παροχή δημόσιων υπηρεσιών και πληροφόρησης, μνήμης, πολιτισμού και δημιουργικής ψυχαγωγίας. Μια ψυχαγωγία, που να συνδέεται βιωματικά και δημιουργικά με τη σύγχρονη ιστορία της γεωργίας, την ελληνική κοινωνία και την πολιτιστική ταυτότητα της πόλης και της ευρύτερης περιοχής.

Ελπίζουμε η ανυστερόβουλη αυτή πρότασή μας να βρει ανταπόκριση και να έχουμε τη συμπαράσταση και υποστήριξη όλων των φορέων, πολιτικών και πολιτειακών, για την αποδοχή και υλοποίησή της.