...
|Νίκος Σαραντάκος|
Δικαίωμα σιωπής
| Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών της 17/12/2025,
και από την τακτική εβδομαδιαία στήλης του Νίκου Σαραντάκου «Μέσα από τις λέξεις» |
Στην εξεταστική επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ, ο αγροτοσυνδικαλιστής Γ. Ξυλούρης ή «Φραπές» (ή «Τζιτζής», όπως διευκρίνισε) προτίμησε, σε πολλές ερωτήσεις που του έγιναν, να μην απαντήσει, επαναλαμβάνοντας στερεότυπα: «Επικαλούμαι το δικαίωμα σιωπής». Οι νομικοί θα αναλύσουν αν ευσταθεί η χρήση του δικαιώματος αυτού από μάρτυρα, εμείς όμως θα λεξιλογήσουμε για τη σιωπή.
Σύμφωνα με το λεξικό, σιωπή είναι η απουσία κάθε θορύβου ή ομιλίας, είναι και η κατάσταση εκείνου που δεν μιλάει, και κατ’ επέκταση η στάση του ανθρώπου που δεν θέλει ή δεν μπορεί να εκφράσει την άποψή του, να απαντήσει ή να αντιδράσει. Συναφής είναι και η έννοια της «σιγής», που όμως σημαίνει μόνο την απουσία θορύβου.
Η λέξη σιωπή είναι ομηρική, όπως και το αντίστοιχο ρήμα, σιωπώ. Στο Ζ της Ιλιάδας, όταν ο Έκτορας βλέπει τον γιο του, «μείδησεν ἰδὼν ἐς παῖδα σιωπῇ», χαμογέλασε αμίλητος. Οι ετυμολόγοι λένε ότι υπάρχει το θέμα σι-, ονοματοποιητικής αρχής, που επίσης εμφανίζεται στα περίπου συνώνυμα «σιγώ, σιγή». Το σιωπώ είναι εκφραστική παραλλαγή του σιγώ.
Η σιωπή μπορεί να είναι απόλυτη, απέραντη, βαθιά, γαλήνια. Σαν αντίδραση κάποιου, συχνά είναι αμήχανη ή και ένοχη· κάποτε είναι εύγλωττη, όταν αφήνει να εννοηθούν πολλά· κάπως οξύμωρα, μπορεί να είναι ηχηρή ή ακόμα και εκκωφαντική. Άλλοτε είναι παγερή. Όταν κάποιος αποφασίζει να μιλήσει ενώ προηγουμένως σώπαινε, λέμε ότι έλυσε τη σιωπή του -ή και «έσπασε τη σιωπή του». «Η σιωπή μου προς απάντησή σου» είναι ένας κάπως ψηλομύτικος τρόπος για να πούμε ότι απαξιούμε να απαντήσουμε.
Υπάρχουν και δυο παράγωγα επίθετα, ο σιωπηλός, που σωπαίνει, δεν μιλά, δεν εκφράζει γνώμη ή άποψη και ο σιωπηρός, που δεν εκφράζεται αλλά υπονοείται σαφώς -κι έτσι έχουμε σιωπηλή πλειοψηφία αλλά σιωπηρή αποδοκιμασία ή σιωπηρή συμφωνία.
Έχουμε και το μονολεκτικό το παράγγελμα «Σιωπή!» -προσταγή που σημαίνει «Μη μιλάς!», με συνώνυμα όπως σουτ, τσιμουδιά, σκασμός και άλλα τραχύτερα. Ο Κώστας Χατζηχρήστος στους κωμικούς του ρόλους είχε πατεντάρει την παραλλαγή «ασουπή!».
Πολλές φορές τείχος σιωπής υψώνεται γύρω από μια υπόθεση· άλλοτε, ένα πέπλο σιωπής τη σκεπάζει -το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Σε άλλες περιπτώσεις, λέμε για μια «συνωμοσία σιωπής», όταν οι εμπλεκόμενοι αποσιωπούν τα όσα έχουν συμβεί, θέλοντας να συγκαλύψουν κάτι. Αν σκέφτεστε περιστατικά της πολιτικής επικαιρότητας όπου θα ταίριαζαν οι φράσεις αυτές, δεν φταίω εγώ.
Λένε ακόμα ότι η σιωπή σημαίνει συναίνεση, αποδοχή μιας πρότασης, αν δεν εγερθεί δηλαδή αντίρρηση -η σιωπηρή (και όχι σιωπηλή) συμφωνία που ανέφερα και πιο πάνω. Υπάρχει και η λατινικούρα qui tacet consentire videtur, ο σιωπών δοκεί συναινείν, αλλά δεν ξέρω αν αυτό είναι αρχή του δικαίου.
Από την άλλη, συχνά βλέπουμε σε καταγγελτικά κείμενα τον αφορισμό ότι η σιωπή, μπροστά σε κάποιο έγκλημα που συντελείται, σημαίνει συμμετοχή.
Να αναφέρουμε και τη Σιωπή, την ταινία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (1963). Στην Ελλάδα προκάλεσαν αισθηση οι «τολμηρές» ερωτικές σκηνές της, έγραψε σκανδαλισμένος ο Δημήτρης Ψαθάς στα Νέα ή στον Ταχυδρόμο, απάντησε ο Γ.Καλιόρης στην Επιθεώρηση Τέχνης (ίσως αξίζει άρθρο για το θέμα) και η ταινία θεωρήθηκε σκανδαλώδης, με αποτέλεσμα άλλες «τολμμηρές» ταινίες να διαφημίζονται ως «πιο τολμηρές από τη Σιωπή / από τον Μπέργκμαν».
Για την απόλυτη σιγή που επικρατεί κάπου, λέμε «άκρα του τάφου σιωπή». Η φράση βέβαια προέρχεται από τους αξεπέραστους στίχους του Σολωμού στο Β΄ σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων:
Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·
λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.
Με ρώτησε ο Δημήτρης Ραπτάκης αν υπάρχει η φράση (ή στοιχεία της) πιο πριν από τον Σολωμό -όχι, σε αυτόν την οφείλουμε, πέρα βέβαια από τη γενική σύνδεση της σιωπής με τους νεκρούς ή τον τάφο.
Όταν όμως η σιωπή είναι σκόπιμη και γίνεται για συγκάλυψη, λέμε για τον νόμο της σιωπής -ή την ομερτά, λέξη που έχει έρθει από τις περιοχές της Ιταλίας όπου δρουν οργανώσεις τύπου Μαφίας, από το ιταλικό omertà, διαλεκτική παραλλαγή του humiltà, ταπεινοφροσύνη.
Σύμφωνα με το γνωστό ρητό, που υπάρχει σε πολλές γλώσσες, η σιωπή είναι χρυσός. Κάτι ξέρουν κι εκείνοι που βρέθηκαν με Φεράρι και Πόρσε, και δεν ανοίγουν το στόμα τους…
————————————————————
Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο
είναι από την ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας efsyn.gr
Πηγή: https://sarantakos.wordpress.com
