H ξενοφοβία ως ενδημικό φαινόμενο
δε διαβρώνει μόνο τα θεμέλια της ελευθερίας (θύτη – θύματος)
αλλά υψώνει και τείχη στην πολυπολιτισμικότητα
που συνιστά τη νέα πραγματικότητα της εποχής μαςΑφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Μεταναστών,18 Δεκεμβρίου
«Διάφοροι δε φύσεις βροτών, διάφοροι δε τρόποι»(Ευριπίδης, Οι χαρακτήρες των ανθρώπων είναι διαφορετικοί και ο καθένας συμπεριφέρεται διαφορετικά).
Το κυβερνητικό νομοσχέδιο για τη νομιμοποίηση κάποιων μεταναστών προκάλεσε ρήγματα στην κυβερνητική πλειοψηφία και ανέδειξε για άλλη μία φορά την αμηχανία τόσο των Ελλήνων όσο και της πολιτικής ηγεσίας απέναντι στο μείζον ζήτημα της μετανάστευσης. Η έλλειψη εργατικών χεριών αναγκάζει το πολιτικό μας σύστημα να “λειάνει” κάπως τη στάση του απέναντι στους μετανάστες. Φαίνεται πως “ανάγκα και θεοί πείθονται “.
Η αντιπολίτευση – εσωτερική και εξωτερική – μιλά για μία άτυπη ελληνοποίηση με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το κύμα των μεταναστών που έτσι κι αλλιώς πιέζει τη χώρα μας για μια πιο ελαστική κι ανθρωπιστική αντιμετώπιση. Ο κ. Σαμαράς φοβάται πως η Ελλάδα θα γίνει “Χώρος” από “Χώρα” ανοίγοντας έτσι ένα μέτωπο με την κυβέρνηση αλλά και πυροδοτώντας τα ξενοφοβικά συναισθήματα πολλών Ελλήνων.
Η ακροδεξιά σε πολιτικό επίπεδο φαίνεται πως κερδίζει έδαφος και απειλεί με αναταράξεις το πολιτικό σύστημα στις επερχόμενες ΕυρωΕκλογές. Τα “Νέα Τείχη” στην Ευρώπη συνιστούν το μείζον πρόβλημα που προστίθεται στα τόσα άλλα που την ταλανίζουν.
Καθημερινά πληθαίνουν τα φαινόμενα αντίδρασης μεμονωμένων ατόμων, τοπικών κοινωνιών αλλά και κρατών απέναντι στην προοπτική συνύπαρξης με ανθρώπους που άλλοι τους αποκαλούν πρόσφυγες, άλλοι μετανάστες και άλλοι «εν δυνάμει τρομοκράτες». Και εκεί που όλοι επαίρονταν για τις πολυπολιτισμικές μας κοινωνίες και την κατάργηση των συνόρων, τώρα βιώνουμε ως κοινωνία και διεθνή κοινότητα την ανέγερση των «νέων τειχών» που έχουν εθνικά, φυλετικά, πολιτιστικά χαρακτηριστικά.
Και δεν είναι μόνο η διαβόητη «ομάδα Βύζεγκραντ» (Ουγγαρία, Πολωνία, Σλοβακία, Τσεχία) που ορθώνει τα «νέα τείχη» αλλά είναι και οι εκδηλώσεις – συμπεριφορές πολλών ανθρώπων και κοινωνιών που φράζουν κάθε επικοινωνία με ανθρώπους που η δυστυχία, ο φόβος και η δύναμη για επιβίωση τους ώθησε να αλλάξουν τόπο διαμονής (μετανάστες, πρόσφυγες…).
Ξενοφοβία και ανοιχτές κοινωνίες
Όλα τα παραπάνω επαναφέρουν στο προσκήνιο το κριτήριο με το οποίο αξιολογείται το επίπεδο μιας κοινωνίας ή του πολιτισμού. Για πολλούς υπέρτατο αξιολογικό κριτήριο είναι ο βαθμός αποδοχής και σεβασμού του «ξένου» και του διαφορετικού. Η ανοχή απέναντι στο ξένο και η συνύπαρξη με αυτό αισθητοποιεί την ποιότητα τόσο του εσωτερικού μας κόσμου όσο και το πνευματικό και ηθικό επίπεδο της κοινωνίας μας. Αντίθετα η δυσπιστία και η απόρριψη του ξένου φανερώνει τις ανασφάλειες του ανθρώπου και τις φοβίες των κοινωνιών – λαών.
Απόρροια αυτών των αρνητικών συναισθημάτων τα υφέρποντα φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας που τείνουν να γενικευτούν ως συμπεριφορά και δηλητηριάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και προκαλούν ερωτήματα για το μέλλον του κόσμου.
Στις σημερινές «ανοιχτές» κοινωνίες η συνύπαρξη ατόμων που διαφοροποιούνται γλωσσικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά θεωρείται ως κάτι αναπόφευκτο. Αυτή η πραγματικότητα, προϊόν της δυναμικής που υπολανθάνει στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης – πολυπολιτισμικότητας συνοδεύεται από ένα πλήθος κοινωνικών μετασχηματισμών αλλά και αντίστοιχων αλλαγών στην ψυχολογία και συμπεριφορά των πολιτών αλλά και ολόκληρων κρατών.
Όλες αυτές οι ανακατατάξεις και μετασχηματισμοί κλονίζουν τα «σταθερά σημεία» του πολιτισμού μας και διευκολύνουν την εξωτερίκευση των πιο άλογων και πρωτόγονων δυνάμεων. Άτομο, κοινωνίες και λαοί βιώνουν το φόβο του «ξένου» που με τη σειρά του αποδομεί τα βάθρα της εσωτερικής τους ελευθερίας.
Ξενοφοβία και Ελευθερία
Το υποκείμενο, δηλαδή, της ξενοφοβικής συμπεριφοράς διακατέχεται από αρνητικά συναισθήματα προς τον «ξένο» που τον ερμηνεύει ως απειλή και τον αντιμετωπίζει απαξιωτικά. Τα συναισθήματα αυτά είναι τόσο έντονα που αποδομούν την εσωτερική ισορροπία και αναγκάζουν το άτομο – φορέα αυτών να βρίσκεται σε μια εγρήγορση για την απόκρουση ενός φασματικού εχθρού ή κινδύνου. Το άτομο της ξενοφοβικής συμπεριφοράς αδυνατεί να ελέγξει τους φόβους και το θυμικό του και αυτοαιχμαλωτίζεται.
Έτσι η ελευθερία – σε όλες τις εκφάνσεις της – υποχωρεί, αφού το υποκείμενο της ξενοφοβίας καθίσταται «ιδεοληπτικό» και περιχαρακώνεται στα στενά όρια που οι ίδιες ανορθολογικές αντιλήψεις του χαράζουν.
Επιπρόσθετα, αν ορίσουμε την ελευθερία ως τη δυνατότητα του ανθρώπου να σκέπτεται και να δρα αυτόβουλα, αυτό ακυρώνεται από την ψευδή εικόνα που έχει για το «ξένο» και η οποία καταδυναστεύει τόσο τους νοητικούς μηχανισμούς όσο και τα βάθρα της ψυχοσυναισθηματικής του ευταξίας. Κατά βάθος ο ξενοφοβικός βιώνει μια ανασφάλεια κι ένα αίσθημα αβεβαιότητας, αφού συχνά διερωτάται τόσο για την ορθότητα των θέσεών του όσο και για τον τρόπο αντιμετώπισης ή «συμβίωσης» με το «ξένο».
Δεσμώτης, λοιπόν, των δικών του ιδεοληψιών ποδηγετείται από αυτές και αδυνατεί να ερμηνεύσει σωστά την πραγματικότητα αλλά και να ρυθμίσει την συμπεριφορά του προς αυτήν. Εξάλλου, αποτελεί αξίωμα για την ψυχολογία, πως όποιος σκέπτεται αρνητικά για το συνάνθρωπό του, καθίσταται ο ίδιος θύμα του αρνητικού περιεχομένου των συναισθημάτων του.
«Το κακό με τους περισσότερους ανθρώπους είναι
ότι σκέφτονται με τις ελπίδες, τους φόβους ή τις επιθυμίες τους
αντί με το μυαλό τους».(Γουίλ Ντουράντ).
Ξενοφοβία και Πολυπολιτισμικότητα
Ωστόσο η ξενοφοβία ως ενδημικό φαινόμενο δε διαβρώνει μόνο τα θεμέλια της ελευθερίας (θύτη – θύματος) αλλά υψώνει και τείχη στην πολυπολιτισμικότητα που συνιστά τη νέα πραγματικότητα της εποχής μας. Αυτό συμβαίνει γιατί η ξενοφοβία ως ατομική γενικευμένη συμπεριφορά εμπεριέχει ένα πνεύμα δυσπιστίας, φόβου κι απόρριψης του διαφορετικού. Όλα αυτά εμποδίζουν την επικοινωνία διαφορετικών ανθρώπων ή πολιτιστικών στοιχείων με αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η κατανόηση και η αποδοχή της «πολυχρωμίας» των σύγχρονων κοινωνιών.
Στο βαθμό, όμως, που η ξενοφοβία ακυρώνει την ώσμωση των διαφόρων πολιτιστικών στοιχείων στην ουσία υποσκάπτει και τα θεμέλια της πολυπολιτισμικότητας που δομείται και ανθοφορεί στο έδαφος της ποικιλότητας και της διαφορετικότητας ανθρώπων, ιδεολογιών και πολιτιστικών προϊόντων.
Έτσι εγείρονται ψεύτικα τείχη στις κοινωνίες κι αναπτύσσονται φαινόμενα που αναστέλλουν την ανανέωση, την εξέλιξη και τη μετάβαση σε άλλες μορφές ζωής και κοινωνικής οργάνωσης. Η ζωοποιός δύναμη της ανεκτικότητας προς την «ετερότητα» και το «ξένο» που συνιστά και την πεμπτουσία της πολυπολιτισμικότητας – υποχωρεί και στη θέση της φύονται η κοινωνική απόρριψη και η βίαιη αντιμετώπιση κάθε ξενικού στοιχείου.
Αν η πολυπολιτισμικότητα εμπεριέχει στον πυρήνα της την αναγνώριση της μοναδικότητας, το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (τα οποία τα χαρακτηρίζει η καθολικότητα) και την αξία του συγκρητισμού σε όλες του τις εκφράσεις, η ξενοφοβία «διδάσκει» την καθαρότητα της φυλής ή του Έθνους, την κατηγοριοποίηση και το διαχωρισμό των ανθρώπων και φυσικά την ανωτερότητα του «δικού» μας πολιτισμού έναντι των άλλων. Όλα τα παραπάνω, λοιπόν, συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο η ξενοφοβία και η πολυπολιτισμικότητα βρίσκονται σε μια ασύμβατη σχέση.
Μοναδικό κριτήριο η αρετή
Θα αποτελούσε αρνητική εξέλιξη αν άτομα και κοινωνίες προσδιορίζονταν αντιθετικά προς το «ξένο». Γιατί «πολλοί λαοί και άτομα κατασκευάζουν – εφευρίσκουν τον «άλλο» και στο πρόσωπο αυτού ορίζουν αντιθετικά την ταυτότητά τους και διαφυλάσσουν την υποστατική συνοχή τους». Η προσωπική και εθνική ταυτότητα είναι δυναμικές έννοιες και δεν λειτουργούν ως «απόρθητα φρούρια» απέναντι στις «επιδρομές» των νέων στοιχείων. Ο συγχρωτισμός ανθρώπων, ιδεών και πολιτιστικών στοιχείων δεν απειλεί την καθαρότητα των ταυτοτήτων μας αλλά ευκαιρία για εμπλουτισμό. Παρέχει το κατάλληλο πλαίσιο για νέες συνθέσεις και δημιουργίες.
Ως άτομα και κοινωνία οφείλουμε να επαναπροσδιορίσουμε τη στάση μας απέναντι στο «ξένο» και το «διαφορετικό». Κανένα ηθικό ή αξιολογικό δικαστήριο δεν μπορεί να αποφανθεί πως το «ξένο – διαφορετικό» είναι το χειρότερο και «εμείς» το καλύτερο. Ο διαχωρισμός των ανθρώπων με βάση το χρώμα, την καταγωγή, τη θρησκεία και τη γλώσσα είναι μια λανθασμένη πράξη… «Τους ανθρώπους τους καταμερίζω με μοναδικό κριτήριο την αρετή». Αυτό διακήρυξε ο Μ. Αλέξανδρος το 324 π.Χ. δείχνοντας το δρόμο για την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών με διαφορετικά εθνικά, φυλετικά ή θρησκευτικά γνωρίσματα.
«Δεν μπορούμε να ζούμε μόνο για τον εαυτό μας. Χίλια νήματα μας συνδέουν με τους συνανθρώπους μας και κατά μήκος αυτών των νημάτων οι πράξεις μας διαβιβάζονται ως αίτια και επιστρέφουν ως αποτελέσματα»(HermanMelville).
