Οι στόχοι είναι το τόξο μας…
«Να στοχεύεις ψηλά, το φεγγάρι.
Ακόμα κι αν αποτύχεις, θα βρεθείς ανάμεσα στ’ αστέρια»
(Les Brown, Αμερικανός συγγραφέας)
Στο λυκαυγές του νέου έτους οι άνθρωποι συνηθίζουν να αναπροσαρμόζουν τα σχέδιά τους, να κρίνουν και να απορρίπτουν κάποιες επιλογές του περασμένου χρόνου ως ατελέσφορες και να σχεδιάζουν τα επόμενα βήματά τους με βάση τους νέους στόχους που θέτουν. Κι αυτό γιατί βαθιά πιστεύουν όλοι πως η ζωή χωρίς στόχο και θέληση είναι ένα καράβι στον Ωκεανό που πασχίζει να αποφύγει τα κύματα χωρίς όμως να γνωρίζει σε ποιο λιμάνι πρέπει να προσαράξει.
Ο Αϊνστάιν θέλοντας να προβάλει με έμφαση το ρόλο των στόχων στη ζωή των ανθρώπων και ιδιαίτερα στον εμπλουτισμό του εσωτερικού κόσμου τόνισε με έναν επιγραμματικό τρόπο: «Αν θες να ζήσεις μια ζωή, εξάρτησέ την από έναν στόχο, όχι από ανθρώπους ή πράγματα». Ο άνθρωπος και ο πολιτισμός του διαχρονικά προσδιορίστηκαν καταλυτικά από τους ειδικούς και γενικούς στόχους που κάθε φορά ετίθεντο. Υπάρχει επομένως, μια σχέση διαλεκτική ανάμεσα στον άνθρωπο και τους στόχους που τίθενται, αφού το περιεχόμενο και η ποιότητα του ενός διαμορφώνει και τον «πλούτο» του άλλου.
Οι στόχοι ως πυροκροτητές
Ο εσωτερικός πλούτος του ανθρώπου τότε μόνο μπορεί να καλλιεργηθεί και να εξωτερικευθεί στο βαθμό που το άτομο πιστεύει σε μια ανώτερη ιδέα και «στρατεύεται» σε έναν μεγάλο σκοπό. Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι από τη φύση της πολυδιάστατη. Εκείνο, όμως, που την ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα δημιουργήματα είναι η ύπαρξη ενός εσωτερικού κόσμου (συναισθηματικού, πνευματικού, κοινωνικού, ηθικού). Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτού του «κόσμου» αποτελούν την προϋπόθεση για την ανέλιξη του ανθρώπινου όντος.
Η ανέλιξη αυτή, όμως, θεμελιώνεται πάνω στον εμπλουτισμό του ψυχικού κόσμου που συνιστά την πεμπτουσία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η καλλιέργεια, δηλαδή, του εσωτερικού κόσμου και ο εμπλουτισμός του με νέα στοιχεία δεν συνιστά μόνο μια γενετικά προγραμματισμένη εκδήλωση αλλά και μια «υποχρέωση» του ατόμου. Βέβαια, αυτό δεν μπορεί να αφεθεί στην τύχη ούτε στις δεσμεύσεις ή τις ευκαιρίες του περιβάλλοντος.
Ο άνθρωπος ως υποκείμενο της ιστορίας επιβάλλεται ο ίδιος να εκμεταλλευτεί το φυσικό «τάλαντο» καθώς και τις διευκολύνσεις του περιβάλλοντος για να «σηκωθεί λίγο ψηλότερα» σύμφωνα με την επιταγή του ποιητή. Η ενεργοποίηση, λοιπόν, όλων των δυνάμεων για την καλλιέργεια και εξωτερίκευση του εσωτερικού πλούτου μπορεί να επιτευχθεί μόνο, όταν ο άνθρωπος προσδεθεί στο άρμα μιας ανώτερης ιδέας και ενός μεγάλου σκοπού. Τα δύο αυτά κρατούν σε εγρήγορση τον ψυχικό κόσμο και τον καλούν σε μια υπέρβαση της γήινης υπόστασης του ανθρώπου.
«Όσα βουνά κι αν ανεβείτε/ απ’ τις κορφές τους θ’ αγναντεύετε άλλες / κορφές,/ ψηλότερες, μιαν άλλη πλάση ξελογιάστρα/ και στην κορφή σα φτάσετε την κατάψηλη/ πάλε θα καταλάβετε πως βρίσκεστε/ σαν πρώτα κάτου απ’ όλα τ’ άστρα»(Κ. Παλαμάς).
Ο ποιητής δεν μάς διδάσκει μόνο την μετριοφροσύνη και τη «σεμνότητα» απέναντι στο αχανές του σύμπαντος, αλλά περισσότερο μάς προτρέπει να συνεχίσουμε την «ανάβαση» για την κατάκτηση κι άλλων στόχων.
Κι αυτό γιατί οι μεγάλες ιδέες (δημιουργία, αλλαγή κόσμου…) και οι μεγάλοι σκοποί (κοινωνική δικαιοσύνη, αυτονομία) λειτουργούν ως πυροκροτητές του εσωτερικού πλούτου και ωθούν το άτομο σε πράξεις που το αναβιβάζουν στην ψηλότερη θέση των φυσικών δημιουργημάτων. Οι πνευματικές αναζητήσεις, η ηθική αρτίωση, η κοινωνική ωρίμανση και η συναισθηματική ισορροπία ικανοποιούνται και πραγματώνονται μόνο όταν υπάρχουν μεγάλες ιδέες και στόχοι ικανοί να συγκλονίσουν τον άνθρωπο και να τον απελευθερώσουν από τη φυλακή της απραξίας, της συνήθειας, της καθημερινότητας και της παραίτησης.
Η ένδεια των σκοπών
Το «άνω θρώσκω» τότε μόνο δικαιώνεται και ενεργοποιείται όταν υπάρχουν οι κινητήριες δυνάμεις.Αυτές δεν μπορεί να είναι υλικές (κατανάλωση…) αλλά να εμπεριέχουν εκείνα τα στοιχεία που θα αποκαλύπτουν το μεγαλείο του εσωτερικού πλούτου και θα συντελούν στην περαιτέρω απεξάρτηση από τη βολική συνήθεια της μετριότητας. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι οι μεγάλες ιδέες και σκοποί προϋποθέτουν και συνεπάγονται την αυτογνωσία και μέσω αυτής την αναζήτηση μιας άλλης ζωής που θα καθιστά το άτομο δημιουργό ζωής και πολιτισμού.
Αντίθετα, ο φαταλισμός (μοιρολατρία) και ο φόβος των αρνητικών σχολίων μπορούν να ισοπεδώσουν την ανθρώπινη ύπαρξη και να την καταστήσουν ανενεργή σε ένα ρόλο δευτερεύοντα. Όποιος, επόμενα, χάνεται στους θολούς διαδρόμους της πεζότητας και δεν εμπνέεται από κάτι υψηλό προδίδει το δημιουργό του και αφήνει τους άλλους να ρυθμίζουν τη ζωή του.
Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές πως η αρτίωση του ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα της πίστης σε μια ανώτερη ιδέα κι έναν υψηλό στόχο. Η στράτευση σε κάτι υψηλό ενδυναμώνει τις εσωτερικές αντιστάσεις απέναντι στο φθοροποιό ρόλο της μετριότητας και μάς καλεί να συνειδητοποιήσουμε πως «αξίζουμε πολύ περισσότερο από ό,τι νομίζουμε». Πρέπει να μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι και εσωτερικά πλουσιότεροι.
«Πάντα ψηλότερα να ανεβαίνεις, πάντα μακρύτερα να κοιτάζεις»
(Γκαίτε)
Στις μέρες μας κυριαρχεί η παραδοξότητα της «πενίας των σκοπών» και του «πλούτου των μέσων». Ο άνθρωπος και ο πολιτισμός ενώ εξασφάλισαν πληθώρα μέσων (επιστήμη, τεχνολογία…) για την πραγματοποίηση των σκοπών, τού στέρησαν τη δυνατότητα να θέτει νέους σκοπούς. Και το χειρότερο η διάχυτη σύγχυση ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα.
Δεν είναι δε, λίγες οι περιπτώσεις που ο άνθρωπος απορροφήθηκε από την κατασκευή των μέσων και λησμόνησε τους σκοπούς. Η επικοινωνία φτώχυνε, αν και πολλαπλασιάστηκαν και τελειοποιήθηκαν τα μέσα (κινητό, διαδίκτυο). Η μηχανική επικοινωνία υποβίβασε την ανθρώπινη επικοινωνία σε ένα απλό μήνυμα ή σε μια συμβατική ανταλλαγή κάποιων επιθυμιών. Ο όγκος των δικτύων ενημέρωσης εξουσιάζει κάθε προσπάθεια του δέκτη – ανθρώπου για έγκυρη πληροφόρηση και γνώση της πραγματικότητας…
Η ανάγκη για άλλους αξιακούς κώδικες
Αυτή ακριβώς η ένδεια σκοπών και η μετατροπή των μέσων σε σκοπούς οδηγεί την ανθρωπότητα σε μια φοβερή αμηχανία, γιατί δεν γνωρίζει τρόπους απεγκλωβισμού από αυτή τη σύγχρονη δουλεία. Η ενεργητικότητα του συστήματος και η επινοητικότητα των ειδικών εξαντλείται στην ανανέωση των μέσων για να συνειδητοποιήσει στο τέλος πως δεν υπάρχουν σκοποί. Και όταν δεν υπάρχουν σκοποί στο τέλος απαξιώνονται και τα μέσα.
Ο εκμαυλισμός των συνειδήσεων που επέρχεται από τους κατασκευαστές των μέσων μετατρέπει τους ανθρώπους σε καταναλωτές μέσων χωρίς σκοπό. Έτσι, στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου το «μέσο» υπερέχει αξιολογικά του «σκοπού». Απότοκο της παραπάνω παραδοξότητας η ψυχική ερήμωση του ατόμου και η ολοκληρωτική αλλοτρίωσή του.
«Αυτοί που έχουν ένα “γιατί” για να ζουν,
μπορούν να αντέξουν σχεδόν οποιοδήποτε “πώς”»
(Νίτσε).
Η υπέρβαση αυτής της κατάστασης και η αποκατάσταση της ισορροπίας ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα θα επιτευχθεί στο βαθμό που το άτομο και η κοινωνία επαναπροσδιορίσουν τους αξιακούς κώδικες και αλλάξουν του προσανατολισμούς. Ο Μάρκος Αυρήλιος είχε τονίσει σχετικά: «Ο καθένας αξίζει τόσο, όσο αξίζει αυτό για το οποίο κοπιάζει». Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι η ποιότητα των μέσων αλλά η έλλειψη αυτογνωσίας και η αδυναμία χάραξης νέων στόχων που θα μας οδηγήσουν ως ανθρωπότητα σε μια υπερβατική κατάσταση.
Γιατί αποτελεί γενικό κανόνα πως όπου απουσιάζουν οι πνευματικοί και ηθικοκοινωνικοί σκοποί η υλοφροσύνη ανακηρύσσεται πρωταθλήτρια. Τότε ο άνθρωπος επιστρέφει στη ζωώδη κατάσταση και αυτοβεβαιώνεται όχι από τους υπερβατικούς στόχους που θέτει (τα ζώα δεν θέτουν στόχους) αλλά από την ηδονή της κατανάλωσης και της απλής επιβίωσης.
Οι στόχοι είναι το τόξο μας…
Χωρίς σκοπούς ο άνθρωπος δεν ζει, αλλά απλώς υπάρχει. Εσωτερικά φτωχαίνει κι αναζητά την πρόσκαιρη λάμψη του εντυπωσιακού που μόνο τα σύγχρονα μέσα μπορούν να δώσουν. Η τυραννία των μέσων πέραν όλων των άλλων αδυνατίζει την επιθυμία του ατόμου για αυτογνωσία που με τη σειρά της προϋποθέτει και συνεπάγεται τη γνώση των ορίων μας. Κι αυτό γιατί η συνειδητοποίηση των ορίων μας πραγματώνεται μόνο μέσα από τους σκοπούς που θέτουμε και μέσα από την προσπάθεια υλοποίησής τους.
«Μαθαίνουμε και μεγαλώνουμε μέσα από τα όριά μας».
Οι σκοποί, λοιπόν, αφυπνίζουν τον άνθρωπο και θέτουν σε εγρήγορση τους μηχανισμούς αλλαγής και προόδου. Τα μέσα, χρήσιμα εργαλεία για την επίτευξη των σκοπών, δεν πρέπει να λειτουργούν αυτόνομα και ούτε να υποκαθιστούν τους σκοπούς. Γιατί αυτοί ορίζουν και αποσαφηνίζουν όσο τίποτα άλλο το περιεχόμενο του ορισμού του ανθρώπου, ως όντος που «άνω θρώσκει».
Υπάρχουν, ωστόσο, άνθρωποι που «οχυρώνονται» πίσω από το φόβο της αποτυχίας και της κοινωνικής απόρριψης, συμβιβάζονται με την «μετριότητά» τους και αποσύρονται. Οι επιθυμίες τους ναρκώνονται και τα αφήνουν όλα στην τύχη και στο πεπρωμένο. Στην ομάδα αυτή των ανθρώπων η ζωή καθορίζει την πορεία τους. Οι στόχοι απουσιάζουν και οι άνθρωποι αυτοί θυμίζουν εικόνα που έπλασε ποιητικά ο Κ. Βάρναλης: «Μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα».
Η ζωή, όμως, γράφεται από εκείνους τους ανθρώπους που διεκδικούν ένα μεγαλύτερο κομμάτι από το φως. Σε αυτήν την διεκδίκηση χαράζονται οι στόχοι που λειτουργούν ως διεγερτικό. Δίνουν όραμα, προοπτική και διαμορφώνουν την αγωνιστική στάση ζωής.
«Πρέπει όχι μόνο να στοχεύεις καλά,
αλλά και να τεντώνεις το τόξο με όλη σου τη δύναμη».
(Χένρυ Ντέιβιντ Θορώ).
Δεν λείπουν, όμως, κι εκείνοι που επισημαίνουν πως οι στόχοι του ανθρώπου δεν πρέπει να υπερβαίνουν κατά πολύ τις ικανότητές του, αλλά και ούτε να είναι κατώτεροι. Γιατί στην πρώτη περίπτωση τυχόν αποτυχία θα επιδράσει αρνητικά στην ψυχολογία του υποκειμένου και θα νιώθει αποτυχημένο. Θα αναπτύξει αυτοενοχικά συναισθήματα και θα παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια μελλοντικά. Για την αποτυχία του, βέβαια, δεν φταίει η έλλειψη θέλησης και ικανοτήτων, αλλά η λανθασμένη επιλογή στόχων, προϊόν είτε υπερεκτίμησης των δυνάμεών του είτε παντελούς απουσίας αυτογνωσίας.
Στην περίπτωση που οι στόχοι είναι κατώτεροι των ικανοτήτων και προσδοκιών, τότε απουσιάζει το κίνητρο κατάκτησης. Έτσι το άτομο «ναρκώνεται» και οι τυχόν δυνατότητες – ικανότητές του μένουν ανεκμετάλλευτες. Έτσι το άτομο εθίζεται στην απραξία και στην αναπαραγωγή της «μετριότητάς» του. Η ιστορία απέδειξε πως άτομα, κοινωνίες και λαοί που δεν έθεσαν στόχους ή αυτοί ήταν κατώτεροι των αναγκών τους και οπισθοδρόμησαν ή αφανίστηκαν.
Επιμύθιο
Η λύση βρίσκεται στην πνευματική μας απελευθέρωση από στερεότυπα για το νόημα της ζωής μας. Οι επιθυμίες και τα όνειρα είναι απαραίτητα για τη ζωή μας, αλλά δεν είναι στόχοι. Μπορούμε να βρούμε εκείνη την αιτία, το «τελικό αίτιο» για την υπέρβασή μας. Να αλλάξουμε τον τρόπου που βλέπουμε και σκεπτόμαστε τον εαυτό μας. Έτσι θα αλλάξουμε και την εξωτερική πραγματικότητα που το περιεχόμενο και η εικόνα της αντανακλά τον εσωτερικό μας κόσμο. Είμαστε και γινόμαστε αυτό που σκεπτόμαστε…
«Να είμαστε αυτό που είμαστε και να γίνουμε
αυτό που μπορούμε να γίνουμε,
είναι ο μοναδικός σκοπός σε αυτήν την ζωή»
(RoberLonisStevenson).
Οι ιδέες και ο τρόπος σκέψης μας δεν ενεργοποιεί μόνο την ανάγκη να θέτουμε στόχους στη ζωή μας, αλλά καθορίζει και το περιεχόμενο των στόχων. Γιατί η πραγματικότητα που βιώνουμε και μάς εξουθενώνει μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για μία άλλη ερμηνεία και αντιμετώπισή της. Κι αυτό γιατί μόνον ο άνθρωπος έχει αυτή τη δυνατότητα από όλα τα άλλα έμβια όντα. Να μετατρέπει τις αρνητικές συνθήκες σε αιτία και κίνητρο δημιουργίας ενός διαφορετικού κόσμου.
«Οι πέτρινοι τοίχοι δεν κάνουν τη φυλακή,/ Ούτε τα σιδερένια κάγκελα το κλουβί./Τα αθώα και ήρεμα μυαλά/ Τα παίρνουν όλα αυτά για ερμητήριο./ Αν έχω ελευθερία στην αγάπη μου/ Και στην ψυχή μου είμαι ελεύθερος,/ Μόνο οι άγγελοι, που πετούν ψηλά,/Απολαμβάνουν τέτοια ελευθερία» (Ρίτσαρντ Λόβλας – 17ος αιώνας).
