Το έργο του Ταρκόφσκι, δεν έχει να κάνει μόνο με το σινεμά
- Επιμέλεια: Λ. Τηλιγάδας
Εχει να κάνει ευρύτερα με τον άνθρωπο. Με το πώς καταλαβαίνουμε τον άνθρωπο. Τα έργα του τα βλέπουμε και θα τα ξαναβλέπουμε, για πολύ καιρό. Και βέβαια αυτοί που ασχολούνται με το σινεμά, είναι αδύνατο να προσπεράσουν τέτοια μεγέθη
Ταρκόφσκι – Σε πρώτο πρόσωπο
Για την τέχνη
«Πριν ορίσουμε ο,τιδήποτε πρέπει να απαντήσουμε με μια ευρύτερη ερώτηση: Ποιο νόημα έχει η ζωή του ανθρώπου στη γη; Ίσως να βρεθήκαμε εδώ για να ανυψωθούμε πνευματικά. Αν η ζωή μας τείνει σε έναν πνευματικό πλούτο, ίσως η τέχνη να είναι ένας από τους τρόπους προσέγγισης αυτού του σκοπού. Αυτό πιστεύω με τον τρόπο που ορίζω την ζωή. Η τέχνη πρέπει να βοηθά τον άνθρωπο στην πνευματική του εξύψωση. Δεν ξέρω. Μερικοί λένε ότι η τέχνη βοηθάει τον άνθρωπο να κατανοήσει τον κόσμο. Ότι είναι γνώση όπως και κάθε διανοητική δραστηριότητα. Δεν πείθομαι με την εκδοχή της γνώσης. Με αυτή την έννοια είμαι σχεδόν αγνωστικιστής. Η γνώση μας απομακρύνει όλο και περισσότερο από τον βασικό σκοπό της ζωής μας. Όσο πιο πολλά μαθαίνουμε τόσα λιγότερα ξέρουμε. Αφού όσο εμβαθύνουμε ο ορίζοντας στενεύει. Η τέχνη εξυψώνει τον άνθρωπο για να ξεπεράσει τον εαυτό του και να φτάσει σε αυτό που θα ονομάζαμε ελεύθερη βούληση.
Ο καλλιτέχνης υπάρχει επειδή ο κόσμος δεν είναι τέλειος. Κανείς δεν θα είχε τη ανάγκη της τέχνης αν στον κόσμο βασίλευαν η ομορφιά και η αρμονία. Ο άνθρωπος δεν θα έψαχνε την αρμονία σε άλλες δραστηριότητες. Θα ζούσε μέσα της. Η τέχνη γεννιέται από τις κακοτεχνίες του κόσμου και αυτό είναι το θέμα της ταινίας μου «Αντρέι Ρουμπλιώφ». Η αναζήτηση δεσμών και εννοιών που εκφράζονται στις αρμονικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων, μεταξύ τέχνης και ζωής, χρόνου και ιστορίας. Αυτό είναι το θέμα της ταινίας μου.
Μπορούμε να μιλήσουμε και να αξιολογήσουμε τα επιτεύγματα της επιστημονικής προόδου. Όμως πιστεύω ότι η επιστήμη δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο. Επομένως δεν μπορούμε να πούμε εάν είναι καλή ή κακή. Μπορούμε όμως να πούμε μετά από μακροχρόνιες ιστορικές διαδικασίες , ο πολιτισμός μας έφτασε σε ένα στάδιο δραματικής εσωτερικής σύγκρουσης του ανθρώπου. Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική-τεχνολογική του εξέλιξη και στην πνευματική του ανάπτυξη. Και το χάσμα αυτό διαρκώς διευρύνεται. Αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι συνθήκες σήμερα είναι δραματικές. Ο πολιτισμός μας βρίσκεται στο χείλος του πυρηνικού ολέθρου, ακριβώς εξαιτίας του χάσματος ανάμεσα στις δυο σφαίρες του ανθρώπου.»
Για την επιστήμη
«Μπορούμε να μιλήσουμε και να αξιολογήσουμε τα επιτεύγματα της επιστημονικής προόδου. Όμως πιστεύω ότι η επιστήμη δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο. Επομένως δεν μπορούμε να πούμε εάν είναι καλή ή κακή. Μπορούμε όμως να πούμε μετά από μακροχρόνιες ιστορικές διαδικασίες , ο πολιτισμός μας έφτασε σε ένα στάδιο δραματικής εσωτερικής σύγκρουσης του ανθρώπου. Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική-τεχνολογική του εξέλιξη και στην πνευματική του ανάπτυξη. Και το χάσμα αυτό διαρκώς διευρύνεται. Αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι συνθήκες σήμερα είναι δραματικές. Ο πολιτισμός μας βρίσκεται στο χείλος του πυρηνικού ολέθρου, ακριβώς εξαιτίας του χάσματος ανάμεσα στις δυο σφαίρες του ανθρώπου.»
Για τον Ταρκόφσκι
«Αν αγαπούσαμε τον εαυτό μας θα μπορούσαμε να αγαπήσουμε και τους άλλους. Αυτός που δεν αγαπά τον εαυτό του, που δεν ξέρει τον σκοπό της ύπαρξης του, δεν μπορεί να νιώσει αγάπη ούτε για τους άλλους ούτε για την ίδια την ζωή. Δεν αγαπώ αρκετά τον εαυτό μου και επομένως δεν αγαπώ αρκετά ούτε τους άλλους. Μα θα το ήθελα. Ένα από τα βασικά μου ελαττώματα είναι η ανυπομονησία και διαρκώς προσπαθώ να απαλλαγώ. Φοβάμαι ότι θα αποτύχω. Δεν είμαι αρκετά ανεκτικός για την ηλικία μου. Αλήθεια αυτό με κάνει να υποφέρω γιατί δεν μπορώ τους άλλους με συμπάθεια. Οι άνθρωποι με ενοχλούν.
Η τελευταία φορά που έκλαψα ήταν όταν πέθανε η μητέρα μου. Όχι από πόνο η λύπη για τον θάνατο της. Όχι. Έκλαψα από εγωισμό. Επειδή ένιωθα μόνος. Επειδή είχα χάσει τον πιο κοντινό μου άνθρωπο. Ήταν δάκρυα εγωισμού. Αλλά και όλα τα δάκρυα είναι εγωιστικά. Είναι η πραγματική ενσάρκωση του εγωισμού.»
Για τον ρομαντισμό
«Πιστεύω ότι ο Ρομαντισμός –υπό μια στενότερη έννοια– εκδηλώνεται όταν ένας καλλιτέχνης είναι μεθυσμένος από αυτολατρεία, δημιουργεί στην τέχνη του τον εαυτό του. Αυτό είναι ένα ρομαντικό ιδίωμα που το βρίσκω αποκρουστικό. Επιπλέον, αυτή η αυτοεπιβεβαίωση, αυτή η ατελείωτη αυτοπαρουσίαση δεν είναι αποτέλεσμα της τέχνης του, είναι ο σκοπός της. Αυτό είναι κάτι που δεν με βρίσκει πολύ σύμφωνο και γενικά αυτός είναι ο Ρομαντισμός που δεν μου αρέσει, αποπνικτικός, τρομερά επιτηδευμένος, επιτηδευμένες ζωγραφικές, καλλιτεχνικές συλλήψεις, κ.λπ. Όπως στον Σίλλερ, όταν ο ήρωας ταξιδεύει πάνω σε δύο κύκνους. Το θυμάστε; Είναι κιτς. Είναι απλά κιτς. Με την ευκαιρία, στη Ρωσία, πιστεύω και στην Πολωνία, δεν υπήρξαν ποτέ καλλιτέχνες που θα μιλούσαν τόσο πολύ για τον εαυτό τους όπως ο Νοβάλις, όπως ο Κλάιστ, ο Μπάιρον, ο Σίλλερ, ο Βάγκνερ.
Αυτό είναι εγωκεντρισμός, το να σκέφτεται κανείς μόνο εντός των ορίων του «και τι άλλο υπάρχει για χάρη μου;», είναι φοβερή επιτήδευση, η ανάγκη να είναι κανείς στο κέντρο του σύμπαντος. Το εκ διαμέτρου αντίθετο είναι ένας άλλος κόσμος, ο κόσμος της ποίησης που θεωρώ ως Ανατολική, ως Ανατολικό πολιτισμό. Πάρτε για παράδειγμα τη μουσική του Βάγκνερ ή, δεν ξέρω, του Μπετόβεν –– είναι ένας ατελείωτος μονόλογος περί εαυτού: δείτε πόσο φτωχός είμαι, μέσα στα κουρέλια, πόσο αξιολύπητος, πόσο Ιώβ είμαι, πόσο δυστυχής, πόσο υποφέρω –όσο κανείς άλλος– υποφέρω σαν τον αρχαίο Προμηθέα… και εδώ βλέπετε πώς αγαπώ, και εδώ βλέπετε πώς… Καταλαβαίνετε; Εγώ, εγώ, εγώ, εγώ. Όχι πολύ καιρό πριν, επίτηδες άκουγα μουσική από τον έκτο αιώνα π.Χ., ήταν κινεζική κλασική τελετουργική μουσική. Προσφέρει απόλυτη διάλυση του ατόμου στο τίποτα, στη φύση, στο σύμπαν. Αυτό είναι το εκ διαμέτρου αντίθετο σε ποιότητα. Κάθε φορά που ένας καλλιτέχνης περίπου διαλύει τον εαυτό του μέσα σε ένα έργο τέχνης, όταν ο ίδιος εξαφανίζεται χωρίς να αφήνει ίχνη, τότε αυτό είναι αφάνταστη ποίηση.»
