Ο Νίκος Ζαχαριάδης
ήταν Έλληνας εργάτης και ιστορικός ηγέτης
του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος.
Κυνηγήθηκε όσο κανένας άλλος σε όλη του τη ζωή
από εχθρούς και συντρόφους
Βιογραφία
Ο Νίκος Ζαχαριάδης (Αδριανούπολη, Οθωμανική Αυτοκρατορία, 27 Απριλίου 1903 – Σουργκούτ Χαντιμανσίας, Σοβιετική Ένωση, 1 Αυγούστου 1973) ήταν Έλληνας εργάτης και πολιτικός. Υπήρξε ιστορικός ηγέτης του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, γενικός γραμματέας του ΚΚΕ και μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ως φανατικός υποστηρικτής του Ιωσήφ Στάλιν, είχε καθοριστικό ρόλο στη σταλινοποίηση του ΚΚΕ. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου, διετέλεσε πρωθυπουργός της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Θεωρείται ως μία από τις πιο αμφιλεγόμενες φιγούρες της νεοελληνικής πολιτικής σκηνής.
Οι περιπλανήσεις των πρώτων χρόνων
Γεννήθηκε στις 27 Απριλίου του 1903 στην Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης, γιος του Παναγιώτη Ζαχαριάδη με καταγωγή από Φθιώτιδα και της Ερατώς Πρωτοπαπά από τα Άδανα της Μικράς Ασίας. Ο πατέρας του εργαζόταν ως υπάλληλος – πραγματογνώμων – στο γαλλικό Μονοπώλιο Καπνού (Ρεζί) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κι έτσι αναγκαζόταν να μετακομίζει σε πολλές πόλεις της Αυτοκρατορίας με την οικογένειά του. Αρχικά, Δημοτικό πήγε στα Σκόπια και το ολοκλήρωσε στο επτατάξιο της Νικομήδειας, ενώ αποφοίτησε από το Γυμνάσιο της Αδριανούπολης. Από τα 15 του χρόνια, αναγκάστηκε να δουλέψει στη Ρεζί στη Νικομήδεια και το 1919 ξεκίνησε εργασία στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης, αρχικά ως λιμενεργάτης φορτοεκφορτωτής και στη συνέχεια ως πλήρωμα σε ρυμουλκά. Εκεί ήρθε σε επαφή με τους αναρχοσυνδικαλιστικούς κύκλους της Πανεργατικής που ιδεολογικά επηρεαζόταν από την οργάνωση Industrial Workers of the World (IWW). Την περίοδο εκείνη, 1919 – 1921, έκανε ταξίδια στη μετεπαναστατική Ρωσία όπου και εντάχθηκε στη σοσιαλιστική Διεθνή Πανεργατική Ένωση, που αποτελείτο κυρίως από Έλληνες.
Το 1921, έγινε μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ένα χρόνο μετά, το 1922, έγινε μέλος και του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Το 1923, ευρισκόμενος και πάλι στη Σοβιετική Ρωσία, σπούδασε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής.
Εγκατάσταση στην Ελλάδα
Το 1924, κατά τους διωγμούς του ελληνικού στοιχείου στην Τουρκία, η οικογένεια Ζαχαριάδη εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, περίοδο που η χώρα βρισκόταν ήδη σε έντονη πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Ο Νίκος Ζαχαριάδης ήρθε μυστικά στην Ελλάδα ακτοπλοϊκώς το καλοκαίρι του 1924 από τη Σοβιετική Ένωση και ανέλαβε καθοδηγητική δουλειά στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) στην Αθήνα, όπου σύντομα έγινε γραμματέας της. Το Σεπτέμβριο του 1924 μετέβη στη Θεσσαλονίκη για την εκεί οργάνωση. Στη δικτατορία του Παγκάλου παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη συμμετέχοντας στην εκεί κομματική οργάνωση, ενώ για ένα διάστημα ήταν γραμματέας και της Περιφερειακής οργάνωσης Θεσσαλίας στον Βόλο.
Τον Μάιο του 1926 με εντολή της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ ανέλαβε γραμματέας της κομματικής οργάνωσης του Πειραιά και τον επόμενο χρόνο στην κομματική οργάνωση Βόλου. Το 1927, σε ηλικία 24 χρονών μεταφράζει το βιβλίο του Ένγκελς, Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής ιδεολογίας ενώ και με άλλη αρθρογραφία του στον Ριζοσπάστη, δείχνει το ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία.
Σε όλο αυτό το διάστημα (1924 – 1929) ο Νίκος Ζαχαριάδης συνελήφθη πέντε φορές δραπετεύοντας ισάριθμες. Το 1929 μάλιστα δραπέτευσε κατά τη μεταγωγή του με τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο από τον Πειραιά στην Αθήνα με τη βοήθεια του Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Άρη Βελουχιώτη), όντας προφυλακισμένος ως ύποπτος για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Ηλία Γεωργοπαπαδάκου. Ο Γεωργοπαπαδάκος σκοτώθηκε σε συμπλοκή έξω από τα γραφεία του «Ριζοσπάστη» τον Δεκέμβριο του 1927 και καταδικάστηκαν για τον θάνατό του τα μέλη του ΚΚΕ Δημήτρης Σακαρέλος, Δ. Φαρδής και Τζ. Φλαράκος. Όταν η κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου έθεσε σε ισχύ τον ιδιώνυμο νόμο (N. 4229), το 1929, ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ο πλέον καταζητούμενος Έλληνας κομμουνιστής.
Έτσι το 1929, η ηγεσία του ΚΚΕ αποφάσισε να στείλει τον Ζαχαριάδη στη Σοβιετική Ένωση, αφενός για να χαθούν τα ίχνη του και αφετέρου για σπουδές στην Ανώτατη Κομματική Σχολή της Μόσχας το Διεθνές Πανεπιστήμιο Λένιν.
Στην ηγεσία του ΚΚΕ
Η πολιτική ενηλικίωση
Από τη Μόσχα επέστρεψε το 1931, την περίοδο της κορύφωσης της λεγόμενης «φραξιονιστικής πάλης χωρίς αρχές», που ταλαιπώρησε αφάνταστα το ΚΚΕ τη διετία 1929-1931. Τότε η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ) απεύθυνε έκκληση, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη», στις 2 και 3 Νοεμβρίου 1931, ζητώντας να τερματιστεί η διαμάχη και προκρίνοντας ταυτόχρονα νέα ηγεσία με τον Ζαχαριάδη επικεφαλής της τριμελούς καθοδήγησης του ΚΚΕ (Ζαχαριάδης, Μιχαηλίδης, Κωνσταντινίδης).
Τον Ιανουάριο του 1934, κατά την 6η Ολομέλεια του Κόμματος, ο Ζαχαριάδης εκλέχτηκε Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ.
Την περίοδο 1931-1936 επιτεύχθηκε σημαντική ανάπτυξη του ΚΚΕ στην αναδιοργάνωση και τη μαζικοποίησή του, σε μια περίοδο ανάπτυξης εργατικών και άλλων κοινωνικών αγώνων. Στις εκλογές του 1932 το ΚΚΕ, ως Ενιαίο Μέτωπο Εργατών Αγροτών (ΕΜΕΑ), εξέλεξε 10 βουλευτές, ενώ στις εκλογές του 1936 σαν Παλλαϊκό Μέτωπο 15 βουλευτές.
Η πολιτική του Ζαχαριάδη ως ηγέτη του προπολεμικού ΚΚΕ
Ο Ζαχαριάδης διαμόρφωσε πρωτότυπα στοιχεία σε ζητήματα όπως η νεολαία, η γυναίκα και οι αγρότες. Παρόλο που στηρίχθηκε στην Κομμουνιστική Διεθνή, η ηγεσία του είχε δυναμική και ανεξαρτησία. Εισήγαγε στοιχεία όπως η μεταπολεμική συμμαχία αγροτιστών και ΚΚΕ, όπου μεταξύ άλλων θα διαλύονταν οι κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στην επαρχία και θα εντάσσονταν στο ενιαίο αγροτικό κόμμα και ακύρωσε τη θέση για ανεξάρτητη Μακεδονία-Θράκη. Το ΚΚΕ άρχισε να βλέπει τη σοσιαλιστική επανάσταση ως περαιτέρω εξέλιξη της αστικής[10], θέση για την οποία επικρίθηκε από πρώην στελέχη. Σε σύγκριση με την περίοδο 1927-1931 η εσωκομματική δημοκρατία ήταν σχετικά καλύτερη αν και μεταγενέστερα επικρίθηκε και για αυτό το θέμα, καθώς και οι διαγραφές εσωκομματικών αντιπάλων στις οποίες προχώρησε δεν ήταν ακραίες.
Το ΚΚΕ μαζί με το Αγροτικό Κόμμα του Απόστολου Βογιατζή δημιούργησαν τον Ιανουάριο του 1936 το Παλλαϊκό Μέτωπο, που κατέβηκε τότε στις εκλογές λαμβάνοντας 15 έδρες. Το ίδιο λίγο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1936, ήρθε σε συμφωνία με τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη, στο λεγόμενο Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα. Όμως, αυτή η συμφωνία δεν μακροημέρευσε γιατί αθετήθηκαν όροι της από την πλευρά των Φιλελευθέρων. Η χώρα όμως όδευε προς τον ολοκληρωτισμό, ο οποίος και εγκαθιδρύθηκε τον Αύγουστο του ίδιου έτους με τη συναίνεση του βασιλιά Γεωργίου Β’, αλλά και των Άγγλων. Με την κήρυξη της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ο Ζαχαριάδης πέρασε στην παρανομία.
Στην Ακτίνα Θ’ των φυλακών της Κέρκυρας
Στις 17 Σεπτεμβρίου 1936, ενάμισυ μήνα μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά, συνελήφθη στην Αθήνα στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους -μετά από προδοσία- από τη Γενική Ασφάλεια Πειραιά. Προσήχθη σε δίκη για παράβαση του Ιδιώνυμου νόμου «Περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος» και καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και εκτόπιση 2 ετών.
«Υπό οργάνων της Γενικής Ασφαλείας Πειραιώς συνελήφθη χθες την 8.30 μ.μ παρά το τέρμα της οδού Ιπποκράτους ο αρχηγός του ΚΚΕ Νικόλαος Ζαχαριάδης ή Ζάρδης ή Κούτβης ή Κοντός ή Κόλλιας Νικόλαος του Παναγιώτου ή Κατρής Κυριάκος. Ούτος κατά το 1925 εδραπέτευσε εκ των φυλακών Γεντί Κουλέ Θεσσαλονίκης, συλληφθείς δε κατά το ίδιον έτος απέδρασε και πάλιν τραυματίσας εις τον πόδα τον συνοδόν χωροφύλακα. Κατά το ίδιον έτος εφόνευσε εις τας Αθήνας τον αρχειομαρξιστήν Γεωργοπαπαδάκον. Δια τον φόνον ούτον κατεδικάσθη εις 18 ετών πρόσκαιρα δεσμά. Το έτος 1928 μεταφερόμενος εκ του κακουργιοδικείου Πειραιώς εις τας φυλακάς, εδραπέτευσε διά τρίτην φοράν και μετέβη εις Ρωσίαν. Εκεί εσπούδασε τον Μαρξισμόν εις την Σχολή «Κούτβ» της Μόσχας, χρησιμοποιηθείς αργότερον υπό της Κ.Δ ως αντιπρόσωπος αυτής εις τας Βαλκανικάς χώρας. Σημειωτέον ότι εκτός των άλλων, ήτο και Εκτελεστικός Επίτροπος της Κ.Δ. Ο Ζαχαριάδης καταζητείτο από του 1928 χωρίς έκτοτε να καταστεί δυνατή η σύλληψίς του». (Η ανακοίνωση της Ασφάλειας για τη σύλληψη του Ζαχαριάδη στις 17/9/1936)
Στις 22 Νοεμβρίου μεταφέρθηκε στις φυλακές Κέρκυρας και στις 12 Δεκεμβρίου δικάστηκε και πάλι από το Κακουργιοδικείο Πειραιά για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Γεωργοπαπαδάκου τον Δεκέμβριο του 1926 όπου του επιβλήθηκε 9 χρόνια ειρκτή. Στη συνέχεια κλείστηκε σε απομόνωση στις φυλακές Κέρκυρας, στην Ακτίνα Θ΄.
Από την Κέρκυρα, μέσω ενός δικτύου, προσπάθησε να καθοδηγεί το ΚΚΕ σε συνθήκες όμως εξαιρετικά δύσκολες (απόλυτη απομόνωση, τρομοκρατία που έφτασε μέχρι και τον θάνατο από βασανιστήρια του γραμματέα της ΟΚΝΕ Χρήστου Μαλτέζου). Από την Κέρκυρα ο Ζαχαριάδης έδωσε σε όλους τους φυλακισμένους κομμουνιστές το σύνθημα: «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ». Μέσα στη φυλακή, σε κομμάτια χαρτιού και λευκό πανί, συνέγραψε τα βιβλία «Ο Αληθινός Παλαμάς» και «Θέσεις για την Ιστορία του ΚΚΕ».
Από τις πρώτες μέρες της δικτατορίας η Ασφάλεια εξαπέλυσε κύμα συλλήψεων κατά μελών και στελεχών του ΚΚΕ και μέχρι τα μέσα του 1939 είχε εξαρθρώσει σχεδόν όλη την ηγεσία του. Την καθοδήγηση του ΚΚΕ από τα μέσα του 1938 (μετά τη σύλληψη των Νεφελούδη-Παρτσαλίδη-Σκλάβαινα) είχαν αναλάβει τα ασύλληπτα στελέχη Σιάντος, Πλουμπίδης, Θέος, Σκαφίδας, Μιχελίδης, Δαμασκόπουλος, Μάθεσης και Παπαγιάννης. Στα τέλη Νοεμβρίου του 1939 τα μόνα ασύλληπτα μέλη της ΚΕ ήταν οι Παπαγιάννης και Μάθεσης. Για τον Μάθεση υπήρχαν υποψίες ότι είναι χαφιές της Ασφάλειας, οπότε ο Παπαγιάννης με την προσθήκη των στελεχών του ΚΚΕ Κανάκη, Κτιστάκη και Βιτσαρά συγκρότησαν τη λεγόμενη Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ (ΠΚΕ), υπό την πολιτική καθοδήγηση του έγκλειστου λόγω φυματίωσης Πλουμπίδη στην πτέρυγα πολιτικών κρατουμένων του Σανατόριου Σωτηρία.
Όμως, κάποια φυλακισμένα ή εξόριστα στελέχη του ΚΚΕ όχι μόνο είχαν υπογράψει δήλωση μετανοίας, αλλά και είχαν περάσει στην υπηρεσία της Ασφάλειας (Τυρίμος, Μανωλέας, Μύτλας, κ.α). Στο κόμμα από τα τέλη του 1938 λόγω των πολλών και απροσδόκητων συλλήψεων που έφτασαν μέχρι τα ανώτατα κλιμάκια επικρατούσε η καχυποψία και χαφιεδοφοβία.
Το, Μάιο του 1939, ο Ζαχαριάδης, με σύμφωνη γνώμη των επίσης έγκλειστων στην Ακτίνα Θ’ Νεφελούδη-Παρτσαλίδη, έδωσε εντολή στο μέλος του Π.Γ του ΚΚΕ Γιάννη Μιχαηλίδη (αργότερα φαίνεται ότι όντως συνεργάστηκε με τις αστυνομικές αρχές) να κάνει ψευδή δήλωση μετανοίας ώστε να ελευθερωθεί, να συνδεθεί με τα ασύλληπτα μέλη του ΚΚΕ και να ξεκαθαρίσει την κατάσταση μέσα στο κόμμα που είχε διαβρωθεί από την Ασφάλεια. Πληροφορίες που είχαν φθάσει στην φυλακή ανέφεραν ότι κάποια στελέχη του ΚΚΕ είχαν γίνει όργανα της Ασφάλειας, όπως ο Μιχάλης Τυρίμος και ο Δαμιανός Μάθεσης. Αυτοί έδιναν πληροφορίες στην Ασφάλεια για συντρόφους τους με αποτέλεσμα να συλληφθούν, πρόδιδαν «γιάφκες» που ανακαλύπτονταν και έφθασαν μέχρι του σημείου να εκδίδουν πλαστές ανακοινώσεις και αργότερα ακόμη και πλαστό Ριζοσπάστη.
Ίδρυση της Προσωρινής Διοίκησης του ΚΚΕ
Μεταφορά στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών
Η Ασφάλεια, τον Δεκέμβριο του 1939, εκμεταλλεύτηκε το κενό από την εξάρθρωση, λόγω συλλήψεων, της καθοδήγησης του ΚΚΕ (Σιάντος, Σκαφίδας, Θέος, Δαμασκόπουλος, Πλουμπίδης) και κατασκεύασε την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ (ΠΔ) με πρώην ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ (Τυρίμος, Κουτσογιάννης, Μανωλέας, Μιχελίδης, Μύτλας κ.α). Σκοπός ήταν να αδρανοποιήσει πλήρως την πραγματική καθοδήγηση του ΚΚΕ, την Παλιά Κεντρική Επιτροπή υπό τον Πλουμπίδη (που ήταν έγκλειστος στο σανατόριο Σωτηρία) και να θέσει το ΚΚΕ υπό την κηδεμονία του Μανιαδάκη. Ο εντολοδόχος του Ζαχαριάδη, Μιχαηλίδης, μπλέχτηκε στα δίχτυα της Ασφάλειας και αναγκάστηκε και αυτός να συμμετέχει στην Προσωρινή Διοίκηση.
Από τις αρχές του 1940 οι δύο καθοδηγήσεις του ΚΚΕ, η ΠΚΕ και η ασφαλίτικη ΠΔ, βρέθηκαν σε σφοδρή αντιπαράθεση κατηγορώντας η μια την άλλη για χαφιεδισμό. Η σύγχυση που προκλήθηκε στους κόλπους των κομμουνιστών, ειδικά αυτών που παρέμεναν ασύλληπτοι, ήταν απόλυτη.
Τον Ιανουάριο του 1940 ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε από την Κέρκυρα στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών γιατί το καθεστώς φοβόταν μήπως δραπετεύσει ή πέσει στα χέρια των Ιταλών σε ενδεχόμενη κατάληψη του νησιού από αυτούς. Επίσης ο Μανιαδάκης ήθελε να έχει τον Ζαχαριάδη υπό τη συνεχή επίβλεψή του ώστε να τον κατευθύνει να στηρίξει την ΠΚΕ που μόλις είχε συγκροτηθεί. Από τα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας στήριξε για ένα διάστημα την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ, χωρίς να ξέρει ότι ήταν όργανο του Μανιαδάκη, ενώ κατήγγειλε την καθαρή Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, ως χαφιέδικη σφηκοφωλιά. Ο Ζαχαριάδης κατάλαβε τον ρόλο της ΠΔ στις αρχές του 1941, όταν ο Ριζοσπάστης που εξέδιδε άρχισε να υμνεί τον Μεταξά και να αποκτά έντονο εθνικιστικό και φιλοκαθεστωτικό λόγο.
Τον Μάρτιο του 1941 μεταφέρθηκε σε ειδικό κρατητήριο στο Τμήμα Αλλοδαπών στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή, σε ολοκληρωτική απομόνωση και υπό τη συνεχή επίβλεψη του ανώτατου αξιωματικού της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών Σπύρου Παξινού, απ’ όπου τον παρέδωσαν στην Γκεστάπο στις 27 Απριλίου 1941.
Δράση κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Τρεις επιστολές για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο
Τρεις ημέρες μετά την εισβολή των Ιταλών, στις 31 Οκτωβρίου 1940, κρατούμενος στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών, απηύθυνε τη γνωστή ανοικτή επιστολή προς τον ελληνικό λαό η οποία δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο τύπο στις 2 Νοεμβρίου, με την οποία τον καλούσε να αντισταθεί τονίζοντας μεταξύ άλλων:
«Ο Λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο απελευθερωτικό ενάντια στο Φασισμό του Μουσολίνι […] Στον πόλεμο αυτό, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. […] Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της».
Ακολούθησαν δυο ακόμη επιστολές στις 22 Νοεμβρίου 1940 και 15 Ιανουαρίου 1941, μετά, δηλαδή, την εκδίωξη των Ιταλών από το ελληνικό έδαφος. Στη δεύτερη ανέφερε ότι, αν και «[γ]ια τον εργαζόμενο λαό της Ελλάδας ο πόλεμος ενάντια στο Μουσολίνι είναι πόλεμος ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΜΥΝΤΙΚΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ», εντούτοις, «ο Μεταξάς, όπως τον κάνει τον πόλεμο σήμερα, παίζει το παιχνίδι της ελληνικής πλουτοκρατίας και του εγγλέζικου ιμπεριαλισμού». Στην τρίτη ανέφερε ότι «ενώ, αφού διώξαμε τους Ιταλούς από την Ελλάδα, βασική προσπάθειά μας έπρεπε να είναι να κάνουμε μια ξεχωριστή έντιμη και δίχως παραχωρήσεις ελληνοϊταλική ειρήνη, πράγμα που μπορούσε να γίνει με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ, η μοναρχοφασιστική δικτατορία συνέχισε τον πόλεμο για λογαριασμό όχι του λαού της Ελλάδας μα της πλουτοκρατίας και του αγγλικού ιμπεριαλισμού. Μετά το διώξιμο δε των Ιταλών από την Ελλάδα, το αίμα των φαντάρων μας χύνεται άδικα, σήμερα δε ο εγγλέζικος ιμπεριαλισμός εισπράττει σε αίμα των παιδιών της Ελλάδας, τους τόκους των κεφαλαίων που διέθεσε στα 1935-’36 για την παλινόρθωση του Γεωργίου και την εγκαθίδρυση της μοναρχοφασιστικής δικτατορίας του Μεταξά. Αφού δε ο Μεταξάς αρνιέται να αποκαταστήσει τις ελευθερίες του λαού, να εξασφαλίσει την ειρήνη της Ελλάδας και κάνει πόλεμο κατακτητικό ιμπεριαλιστικό, που όλα του τα βάρη τα πληρώνει ο λαός, παραμένει (ο Μεταξάς) κύριος εχθρός του λαού και της χώρας». Η μεταξική δικτατορία απέφυγε τη δημοσίευσή τους.
Η πρώτη επιστολή του Ζαχαριάδη καταγγέλθηκε από κάποια στελέχη του ΚΚΕ ως πλαστή και προϊόν της Ασφάλειας, μεταξύ αυτών και η Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, γιατί απέκλινε από τη γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, απευθυνόταν στον Μανιαδάκη και όχι στον ελληνικό λαό και υπέγραφε ως Γραμματέας της ΚΕ (θέση που κατείχε ο Νεφελούδης) και όχι ως Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ που ήταν ο έγκυρος τίτλος του.
Στις 10-1-1941 η Κομμουνιστική Διεθνής απέστειλε επιστολή υποδείξεων προς το ΚΚΕ (Πρωτόκολλο Β Νο 683, παρ. 1449, 10.1.1941)[34] όπου κατέκρινε τη στήριξη του Ζαχαριάδη στην κυβέρνηση Μεταξά: «Είναι, ωστόσο εσφαλμένο και επιζήμιο να αποκαλείται ο παρών, από την πλευρά της Ελλάδας, πόλεμος εθνικοαπελευθερωτικός, πόλεμος της κυβέρνησης Μεταξά εναντίον του φασισμού του Μουσολίνι, όπως έγινε στην επιστολή του σ. Ζαχαριάδη προς τον υφυπουργό Δημοσίας Τάξεως. […] Τούτο θα παρασύρει τον ελληνικό λαό να στηρίξει στον παρόντα πόλεμο την κυβέρνηση Μεταξά, αντί να την καταπολεμά για την εγκληματική εσωτερική πολιτική της.»
Παράδοση του Ζαχαριάδη στους Γερμανούς
Με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης, που κρατείτο στην ΑΣΟΕΕ στο Κέντρο Αλλοδαπών που υπαγόταν στη Διεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών, παραδόθηκε στη Γκεστάπο στις 27 Απριλίου, όπως και εκατοντάδες άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι που κρατούνταν σε φυλακές ή ήταν εξόριστοι. Ο Ζαχαριάδης μεταφέρθηκε αρχικά στο Τατόι και από εκεί αεροπορικώς στη Θεσσαλονίκη, στο Βελιγράδι και τέλος στη Βιέννη στις φυλακές «Λέζελ».
Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου
Έξι μήνες αργότερα, στις 30 Νοεμβρίου του 1941 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, όπου έμεινε κρατούμενος μέχρι τη λήξη του πολέμου. Τον Μάιο του 1945 οι Αμερικανοί έφθασαν στο Νταχάου και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους μεταξύ των οποίων βρισκόταν και ο Ζαχαριάδης. Μετά από ιατρικές φροντίδες επέστρεψε στην Ελλάδα αεροπορικώς μέσω Παρισιού στις 29 Μαΐου του 1945. Ο Ζαχαριάδης στο στρατόπεδο εκτελούσε χρέη μεταφραστή γιατί γνώριζε γερμανικά, ενώ παράλληλα διατηρούσε σχέσεις με την κρυφή διοίκηση των κρατουμένων δίνοντάς τους πληροφορίες και συμβουλές.
Ο Ζαχαριάδης κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους και για συνεργάτης των Γερμανών (κάπο) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, και μάλιστα ως αποδεικτικό στοιχείο υπήρχε πλαστογραφημένο γράμμα του συγκρατούμενού του, Κοσμά Τζίφου. Η ιστορική έρευνα δεν έχει αποδείξει κάποια μορφή συνεργασίας με τους Γερμανούς. Μάλιστα, υπάρχουν πολλές μαρτυρίες έγκλειστων στο Νταχάου που αναφέρουν το αντίθετο, όπως ο συγκρατούμενός του Παναγιώτης Καραπιπέρης που αναφέρει ότι σώθηκε χάρη στον Ζαχαριάδη.
Επιστροφή στην Ελλάδα
Την Πρωτομαγιά του 1945, με έκτακτη έκδοση, ο Ριζοσπάστης πληροφορούσε τους αναγνώστες του ότι ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν ζωντανός και επέστρεφε από το Νταχάου. Με την επιστροφή του ανέλαβε και πάλι τη θέση του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο βρισκόταν υπό διάλυση μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και με τα μέλη του κατά χιλιάδες να διώκονται. Συνέβαλε, ωστόσο, στη γρήγορη ανασύνταξη των κομματικών δυνάμεων.
Ξανά στην ηγεσία του ΚΚΕ
Ο Ριζοσπάστης αναγγέλλει σε έκτακτη έκδοση την επιστροφή του Νίκου Ζαχαριάδη από την αιχμαλωσία (30 Μαΐου 1945), όπου υπάρχουν δηλώσεις για δημοψήφισμα για την αυτονομία της Βόρειας Ηπείρου.
Στις 31 Μαΐου 1945 είχε δηλώσει ότι η συμφωνία της Βάρκιζας έπρεπε να εκτελεστεί κατά γράμμα και μια βδομάδα αργότερα δήλωσε «είμαι έτοιμος, για τη Δημοκρατία, να πολεμήσω σαν απλός στρατιώτης κάτω από τις διαταγές του στρατηγού Πλαστήρα».Ακόμα δήλωσε ότι σε περίπτωση που η δημοκρατική πλειοψηφία αποφάσιζε την ένοπλη κατάληψη της Βόρειας Ηπείρου, το κόμμα, παρά τις διαφωνίες του, θα υποτασσόταν. Ο Ζαχαριάδης, επίσης, έλαβε τη δύσκολη πολιτικά απόφαση να δημοσιοποιηθεί η απόφαση της 11ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, η οποία είχε συγκληθεί τον Απρίλιο του 1945, προτού επιστρέψει ο ίδιος, για τη διαγραφή του Άρη Βελουχιώτη, λίγο πριν ο τελευταίος δολοφονηθεί, ώστε να πάψει άλλο ένα πρόσχημα για τη δίωξη των δημοκρατικών πολιτών.
Επίσης διατύπωσε τη θεωρία των δύο πόλων, λέγοντας ότι η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται μεταξύ της σφαίρας επιρροής της θαλασσοκράτειρας Μεγάλης Βρετανίας και αυτής της Σοβιετικής Ένωσης, οπότε είναι υποχρεωμένη να τηρεί ίσες αποστάσεις από τις δύο αυτές μεγάλες δυνάμεις. Για τη θέση του αυτή κατηγορήθηκε ότι εξομοίωνε την ιμπεριαλιστική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας με αυτή της Σοβιετικής Ένωσης.[49] Αργότερα, ήταν το πρώτο κομμουνιστικό κόμμα, πριν καν και από το σοβιετικό, που απέρριψε το Σχέδιο Μάρσαλ.
Προσπάθειες συμβιβασμού
Λίγο μετά την ανάληψη της ηγεσίας ο Ζαχαριάδης έκανε συνεχόμενες προτάσεις για πραγματοποίηση Δημοκρατικού Μετώπου με τα κόμματα του Κέντρου, καθώς και υπαγωγή στην κυβέρνηση Σοφούλη, ενώ συνέβαλε στη βελτίωση της κομματικής σύνθεσης του ΚΚΕ, με χιλιάδες μέλη του κόμματος σε αγροτικές περιοχές να εντάσσονται στο Αγροτικό κόμμα. Μετά τα γεγονότα της Καλαμάτας με τον Μαγγανά, στις 7 Μαρτίου 1946, ο Ζαχαριάδης πρότεινε στον Θεμιστοκλή Σοφούλη την κατανομή του 50% των βουλευτικών εδρών μεταξύ ΕΑΜ και του σχετικά μικρού κόμματος των Φιλελευθέρων που αυτός ηγείτο, με κοινό ψηφοδέλτιο, καθώς και σε περίπτωση νίκης την πρωθυπουργοποίηση του Σοφούλη και εκλογή καθαρά υπουργικού συμβουλίου της αρεσκείας του, με δέσμευση για στήριξη 4 ετών.
Το ΚΚΕ, μαζί με τα περισσότερα κόμματα του κέντρου, απείχε στις 31 Μαρτίου από τις εκλογές του 1946, παρά την προσωπική θέση του Ζαχαριάδη, ενώ συμμετείχε κανονικά στο δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου για την επιστροφή του Βασιλιά, το οποίο θεωρήθηκε κατά τους επικριτές του νομιμοποίηση της ανώμαλης εσωτερικής κατάστασης της χώρας.
Επιπλέον, με πρωτοβουλία του Ζαχαριάδη, διοργανώθηκαν ιδιότυπα δημόσια debate με τροτσκιστικά κόμματα τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1946.
Προς τον εμφύλιο
Στις παραμονές των εκλογών του 1946 ο Ζαχαριάδης έφυγε για τις ανατολικές χώρες, όπου άρχισε επαφές για τη διερεύνηση του ένοπλου αγώνα, με ενδιάμεσο σταθμό τη Θεσσαλονίκη. Από εκεί φαίνεται ότι έδωσε την εντολή για το χτύπημα στο Λιτόχωρο τη μέρα των εκλογών,[37] το οποίο ιστορικά θεωρείται ως η έναρξη του εμφυλίου. Στη Μόσχα, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ του έκαναν κριτική για την αποχή από τις εκλογές[54] ενώ ο ηγέτης της ΣΟΔ Γιουγκοσλαβίας, Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, ήταν ενθαρρυντικός για τη δημιουργία ένοπλου κινήματος.
Στον Εμφύλιο πόλεμο
Μετά την κηδεία του δολοφονημένου Γιάννη Ζέβγου, αναπληρωματικού μέλους του Π.Γ. του ΚΚΕ τον Μάρτιο του 1947, ο Ζαχαριάδης μετέβη μυστικά στη Γιουγκοσλαβία στις αρχές Απριλίου, από όπου διακήρυξε τη γενίκευση των πολεμικών επιχειρήσεων με το σχέδιο «Λίμνες». Όταν, λίγους μήνες μετά, επέστρεψε στην Ελλάδα εγκαταστάθηκε στον ορεινό όγκο της βόρειας Πίνδου και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου (1946-1949), συμμετείχε στη διεύθυνση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), μετά τη φυγή του Μάρκου Βαφειάδη και τη συγκρότηση Πολεμικού Συμβουλίου.
Μετά τον εμφύλιο
Ήττα και υπερορία
Μετά την ήττα του ΔΣΕ τον Αύγουστο του 1949 ο Ζαχαριάδης υποχώρησε μαζί με τους μαχητές και τα στελέχη σε πέντε ευρωπαϊκές Λαϊκές Δημοκρατίες, τη ΓΛΔ και την ΕΣΣΔ, με πρώτο σταθμό την ΛΔ Αλβανίας. Αν και ο ΔΣΕ έπαυσε ουσιαστικά να υπάρχει στην Ελλάδα, ιστορική έμεινε η σιβυλλική φράση που χρησιμοποίησε στο τέλος ραδιοφωνικού του διαγγέλματος, το «όπλο παρά πόδα».
Διαγραφή από το ΚΚΕ, εξορία και θάνατος
Το 1956, ως αποτέλεσμα και της αποσταλινοποίησης στην ΕΣΣΔ και μετά από αντικαταστατική παρέμβαση του ΚΚΣΕ και άλλων κομμουνιστικών και εργατικών κομμάτων της ανατολικής Ευρώπης στην 6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΚΚΕ, χωρίς τη συμμετοχή του, ο Ζαχαριάδης καθαιρέθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ ως «σεχταριστής» και εθνικιστής.
7η Πλατιά Ολομέλεια
Η 7η Πλατιά Ολομέλεια διέγραψε από μέλος του ΚΚΕ τον Ζαχαριάδη ως αντικομματικό, φραξιονιστικό, αντιδιεθνιστικό, εχθρικό στοιχείο. Επίσης, από τη μια, του χρέωνε κλίμα χαφιεδοφοβίας, ενώ, από την άλλη, τον κατηγορούσε για την υπόθεση Γουσόπουλου, ενός στελέχους του ΚΚΕ, που πήγε στην Ελλάδα, πιάστηκε και έσπασε από την ασφάλεια, αλλά στην επιστροφή του στην ΕΣΣΔ το ανάφερε στον Ζαχαριάδη και αυτός του πρότεινε να παίξει τον ρόλο του διπλού πράκτορα. Παράλληλα, έγινε κριτική για τις εκτελέσεις μαχητών στο Μπούλκες, παρότι αυτό είχε λυθεί το 1951 μετά από ενδελεχή έρευνα[59], καθώς και για ανάλογα γεγονότα στην 7η Μεραρχία του ΔΣΕ.
Πολιτικά του χρέωνε ότι δικαίωνε την επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα το 1945, παρότι ο ίδιος έκανε λόγο για αγγλική κατοχή, ενώ χρέωνε αποκλειστικά στον Ζαχαριάδη την ευθύνη για την αποχή από τις εκλογές του 1946, η σημασία της οποίας απολυτοποιήθηκε, όσον αφορά στη βύθιση της χώρας στον εμφύλιο πόλεμο. Επιπλέον, η Ολομέλεια του χρέωνε, από τη μια, σοβινισμό για το θέμα της Βορείου Ηπείρου, ενώ, από την άλλη, απομόνωση του ΚΚΕ λόγω της αναγνώρισης του δικαιώματος αυτοδιάθεσης των Σλαβομακεδόνων. Τέλος, του χρέωνε ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς, παρότι είχαν δημοσιευτεί οι πλατφόρμες των Καραγιώργη, Παρτσαλίδη και Βαφειάδη στον κομματικό Τύπο. Μάλιστα, συγκρότησε επιτροπή για τη διερεύνηση πιθανού ρόλου του ως πράκτορα.
Εξορίστηκε αρχικά στο Μποροβίτσι, της ΕΣΣΔ, κοντά στο Νόβγκοροντ, όπου μέχρι το 1962 εργάστηκε σε δασική επιχείρηση, συνεχίζοντας μυστικά την πολιτική του δραστηριότητα και τις επαφές με τα διαγραμμένα μέλη του ΚΚΕ, που αποτελούσαν την πλειοψηφία των μελών του ενιαίου μέχρι τότε ΚΚΕ. Τότε μετέβη μυστικά στη Μόσχα και ζήτησε από την Ελληνική Πρεσβεία να γυρίσει στην Ελλάδα και να δικαστεί αναλαμβάνοντας την πλήρη ευθύνη της πολιτικής του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Η κίνηση αυτή του Ζαχαριάδη έγινε γνωστή στις σοβιετικές αρχές, που εκτίμησαν ότι με την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα αποκαθίστατο ως επικεφαλής του ΚΚΕ, και τον εκτόπισαν στο Σουργκούτ της Σιβηρίας. Την ίδια εποχή, στην ΕΣΣΔ και τις ευρωπαϊκές λαϊκοδημοκρατικές χώρες, εξορίστηκαν δεκάδες μέλη του ΚΚΕ που παρέμεναν στο πλευρό του.
Εξορία στο Σουργκούτ
Στο Σουργκούτ, ο Ζαχαριάδης, ζώντας υποχρεωτικά με ψευδώνυμο (Νικολάι Νικολάγιεβιτς Νικολάγιεφ) και υπό 24ωρη επιτήρηση, προέβη σε 3 απεργίες πείνας ζητώντας την αποκατάσταση της φήμης του και την απελευθέρωσή του. Το 1963 ζήτησε να του επιτραπεί να φύγει για την ΛΔ Κίνας. Τον Σεπτέμβριο του 1964 δημιουργήθηκε από δηλωμένους οπαδούς του και άλλα μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, στη ΛΔ Ρουμανίας, το ΚΚΕ (μαρξιστών-λενινιστών), το οποίο άρχισε αμέσως προσπάθειες για επαφές με τους οπαδούς του Ζαχαριάδη στις άλλες λαϊκοδημοκρατικές χώρες και την ΕΣΣΔ. Αντιδρώντας, η ΚGB, τον Οκτώβρη του 1964, με σκοπό την πρόκληση ιδεολογικής σύγχυσης στους οπαδούς του Ζαχαριάδη, καθώς ήταν επί αυτού που δημοσιεύτηκαν πολλά βιβλία του Μάο Τσε Τουνγκ, τη θεωρία του οποίου ο Ζαχαριάδης, στο βιβλίο του «Τα προβλήματα καθοδήγησης στο ΚΚΕ» (1952) χαρακτήριζε πηγή έμπνευσης για την ανάπτυξη του ΔΣΕ, διακίνησε απόσπασμα επιστολής που απέδιδε στον εξόριστο, στην οποία αυτός φερόταν να καταφέρεται ενάντια στον Μάο. Το 1967, μάλιστα, με προφανή σκοπό να μην επωφεληθούν οι οπαδοί του από την επικείμενη διάσπαση στην ηγεσία του ΚΚΕ, εν μέσω Χούντας στην Ελλάδα, η KGB άρχισε να διακινεί ολόκληρες επιστολές. Τα γράμματα αυτά από τους οπαδούς του Μάο και του Ζαχαριάδη θεωρήθηκαν πλαστά, αν και στο τέλος οδήγησαν σε διάσπαση των οπαδών του. Ο έμπειρος πάντως Ζαχαριάδης είχε προειδοποιήσει για «παράσιτα» στις επικοινωνίες με τους οπαδούς του. Το 1968 έστειλε επιστολή σε αυτούς, καλώντας τους να προχωρήσουν στην περαιτέρω οργανωτική συγκρότησή τους με τη δημιουργία της «Οργάνωσης ΚΚΕ(κουκουέ)».
Θάνατος
Στις διαμαρτυρίες του Ζαχαριάδη για τα περιοριστικά μέτρα εναντίον του που, μετά από όλα αυτά εντείνονταν, το ΚΚΣΕ το 1972, του απάντησε ότι την πλήρη και αποκλειστική ευθύνη για ό,τι του συμβεί θα έχει ο ίδιος.
Την 1η Αυγούστου του 1973, εν μέσω εντεινόμενων επαφών του αστικού πολιτικού κόσμου με την ηγεσία του Χαρίλαου Φλωράκη και την ΕΣΣΔ, λόγω των διαφαινόμενων πολιτικών αλλαγών στην Ελλάδα με τις οποίες δημιουργούταν νομικό ζήτημα για το ποιος είναι γραμματέας του ΚΚΕ, ο Ζαχαριάδης ή ο Χαρίλαος Φλωράκης, ανακοινώθηκε ότι ο Ζαχαριάδης πέθανε από καρδιολογικά αίτια. Το 1989, ανακοινώθηκε νέα εκδοχή θανάτου του: η αυτοκτονία, η οποία αμφισβητήθηκε και αμφισβητείται από τους οπαδούς του. Μάλιστα, το ΚΚΣΕ κυκλοφόρησε άλλη μια επιστολή που φέρεται να γράφτηκε από τον Ζαχαριάδη, στην οποία αυτός εμφανίζεται να απειλεί ότι, ως διαμαρτυρία στη συνέχιση των περιοριστικών μέτρων εναντίον του, θα αυτοκτονούσε.
Η σορός του Νίκου Ζαχαριάδη μεταφέρθηκε στην Ελλάδα το 1991 και τάφηκε στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, μετά από παραχώρηση τάφου από τον Δήμο Αθηναίων. Στην τελετή παραβρέθηκαν πλήθος οπαδών του, εκ μέρους των οποίων οι συνεξόριστοί του, Πέτρος Τουλούδης και Γιάννης Καραστάθης, εκφώνησαν αποχαιρετιστήριους λόγους. Παραβρέθηκε η ηγεσία του ΚΚΕ, υπό τον Χαρίλαο Φλωράκη, ενώ εκφώνησαν λόγο τα στελέχη του κόμματος, Σπύρος Χαλβατζής και Νίκανδρος Κεπέσης, με τον τελευταίο να εκδίδει το 2006 βιβλίο στο οποίο παραδεχόταν ότι ο Νίκος Ζαχαριάδης δολοφονήθηκε «γιατί σε λίγους μήνες, θα υποχρεωνόταν να απολύσει (σ.σ.: η ηγεσία του ΚΚΣΕ) απ’ τη φυλακή τον Ν. Ζαχαριάδη που κρατιόταν χωρίς καμία δικαστική απόφαση πέρα για πέρα παράνομα. Θα απολυόταν και θα αναλάμβανε την ηγεσία του ΚΚΕ».
Αποκατάσταση από το ΚΚΕ
Το ΚΚΕ αποκατέστησε και επισήμως το Νίκο Ζαχαριάδη, τον Ιούλιο του 2011, με την έγκριση απόφασης της Κ.Ε. από την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του κόμματος. Με την συγκεκριμένη απόφαση ακυρώθηκαν όλες οι αποφάσεις της 6ης και της 7ης Ολομέλειας (1956 και 1957) σε βάρος του Νίκου Ζαχαριάδη, καθώς και τα πορίσματα του 1964 και του 1967 και αποφάσισε την πλήρη αποκατάστασή του στο ΚΚΕ. Είχε προηγηθεί η μεταφορά και ταφή της σορού στην Ελλάδα και ακολούθησε, το 2014, η επίσκεψη της γ.γ. του ΚΚΕ, Αλέκας Παπαρήγα, στο Σουργκούτ (τόπο εξορίας του) για τα αποκαλυπτήρια της τιμητικής πλάκας στη μνήμη του.
Οικογενειακή κατάσταση
Ήταν παντρεμένος δυο φορές και είχε τρία παιδιά. Είχε παντρευτεί στη Μόσχα τη Μάνια Νοβάκοβα, Τσέχα κομμουνίστρια που δούλευε ως γραμματέας στην Κομιντέρν, με την οποία απέκτησε δυο παιδιά, τον Κύρο (1934) και την Όλγα (1947). Στη διάρκεια του εμφυλίου, παντρεύτηκε, σε τελετή με ιερέα του ΔΣΕ, τη Ρούλα Κουκούλου, μέλος του ΚΚΕ, με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Ιωσήφ (Σήφη) το 1950.
Σε πρώτο προσωπο
«Ανασκοπώντας* σήμερα τον ένοπλο αγώνα μας στα 1946-1949 και συνοψίζοντας τα μαθήματα και τα διδάγματά του, μπορούμε να καταλήξουμε στα παρακάτω συμπεράσματα:
- Βασικά η πολιτική γραμμή του ΚΚΕ, στην περίοδο που εξετάζουμε, ήταν σωστή παρά το σοβαρό λάθος της αποχής απ’ τις εκλογές και το λάθος για το Βορειοηπειρωτικό, που, το τελευταίο αυτό, το Κόμμα μας μπόρεσε να το διορθώσει έγκαιρα. Παρά τις σοβαρές δυσκολίες που πρόβαλε στο ΚΚΕ το καθεστώς της αγγλικής κατοχής, το Κόμμα μας σωστά, βασικά, αντιμετώπισε τα προ- βλήματα της πολιτικής του δράσης στο διάστημα αυτό.
- Το Κόμμα μας βασικά σωστά καθόρισε τις πολιτικές κατευθύνσεις και επιδιώξεις στη νέα ένοπλη πάλη, με βασικό σκοπό την απελευθέρωση της χώρας και την εγκαθίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας στην Ελλάδα. Δημιούργησε την ΠΔΚ και το στρατιωτικό όργανο για την πραγματοποίηση της γραμμής του, το ΔΣΕ, σα λαϊκό απελευθερωτικό στρατό με ενιαία πολιτικοστρατιωτική διοίκηση.
- Η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ βασικά σωστά επεξεργάστηκε τα προβλήματα της στρατηγικής του ΚΚΕ και έβαλε το ζήτημα της δημιουργίας των στρατηγικών εφεδρειών του ΔΣΕ στο κέντρο της προσοχής και της προσπάθειας του ΚΚΕ σα βασικό πρόβλημα που απ’ τη λύση του εξαρτιότανε η πραγματοποίηση των στρατηγικών σκοπών του ΔΣΕ.
- Βασικά σωστά η σύσκεψη του Γενάρη του 1948 επεξεργάστηκε και έλυσε τα προβλήματα της πολιτικής και οργανωτικής συγκρότησης και διάρθρωσης του ΔΣΕ σα λαϊκο-επαναστατικού στρατού, ξεριζώνοντας τις αρνητικές επιδράσεις και παραδόσεις του ΕΛΑΣ.
- Επιδιώκοντας τη δημιουργία και διατήρηση -όχι όμως στατικά, μα κινητικά- ενός πολιτικά και στρατιωτικά απαραίτητου στρατηγικού χώρου με τάση την προοδευτική διεύρυνσή του ανάλογα με τον κάθε φορά συγκεκριμένο συσχετισμό στις αντίπαλες δυνάμεις, ο ΔΣΕ, σ’ όλο το διάστημα της δράσης του, βασικά εφάρμοσε μια ευλύγιστη παρτιζάνικη-αντάρτικη ταχτική, επιδιώκοντας με τη δράση του αυτή στη Δυτική Μακεδονία, Πελοπόννησο, Νότια Ελλάδα, Ήπειρο, Κεντρική-Ανατολική Μακεδονία, στη Θράκη και στα νησιά να αναπτύσσει και να διατηρεί μαχητικές εστίες αδιάκοπης απασχόλησης, αγκίστρωσης, φθοράς του εχθρού, σα βασικό συντελεστή για την προώθηση και πραγματοποίηση των στρατιωτικών επιδιώξεών του.
- Το Κόμμα κατέβαλε σοβαρές προσπάθειες για να λύσει το βασικό στρατηγικό πρόβλημα του εφοδιασμού των τμημάτων του ΚΓΑΝΕ, πράγμα που θα κρατούσε τον εχθρό σε διαρκή απειλή απ’ τα νώτα, στις προσπάθειές του να πετύχει στρατηγική λύση στη Βόρεια Πίνδο, και βασικά θα ματαίωνε τις προσπάθειές του αυτές.
Τα βασικά λάθη και ελλείψεις που έχουμε να παρουσιάσουμε στο διάστημα αυτό μπορούμε να τα συνοψίσουμε με τα παρακάτω:
- Βασικά η οργανωτική-τεχνική προετοιμασία μας αποδείχθηκε ανεπαρκής. Ιδιαίτερα δεν μπορέσαμε απ’ την αρχή να δώσουμε σωστή αποστολή στις πόλεις διατηρώντας σ’ αυτές μικρές, μα ζωντανές, μαχητικές, οργανωτικο-τεχνικά και συνωμοτικά καλά προετοιμασμένες Κομματικές Οργανώσεις και στέλνοντας στο ΔΣΕ χιλιάδες πολλές κομμουνιστές και οπαδούς μας απ’ τις πόλεις. Στις Κομματικές Οργανώσεις μας των πόλεων -κυρίως απ’ τα ανώτατα και καθοδηγητικά στελέχη και πρώτ’ απ’ όλα στην Αθήνα όπου ο Γραμματέας της, Μπλάνας, ουσιαστικά πρόδωσε- είχαμε σοβαρές οπορτουνιστικές, ηττοπαθείς και συνθηκόλογες εκδηλώσεις που ενισχύονταν και απ’ το Κλιμάκιο της Αθήνας του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, που και ανοιχτά, με τη «Διακήρυξή» του που δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη της 29 του Ιούλη 1947, έδινε οπορτουνιστική γραμμή. Αυτός ο οπορτουνισμός, που τον είχε κιόλας επισημάνει η 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Σεπτέμβρης 1947), έστεκε εμπόδιο στην εφαρμογή της κομματικής γραμμής. Ούτε η ΚΟΘ, η ΚΟΠ και οι άλλες μας Οργανώσεις απ’ τις πόλεις μπόρεσαν ν’ ανταποκριθούν στην αποστολή τους στις συνθήκες του νέου ένοπλου αγώνα.
- Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ δεν μπόρεσε έγκαιρα να μεταφέρει το κέντρο της δουλειάς του απ’ την Αθήνα στη Λεύτερη Ελλάδα και να στελεχώσει την ηγεσία του ΔΣΕ με ανώτατα δοκιμασμένα κομματικά στελέχη. Στο σημείο αυτό, το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ δεν μπόρεσε αποφασιστικά να υπερνικήσει τη σαμποταριστική κωλυσιεργία που στο ζήτημα αυτό εξάσκησε ο Γ. Σιάντος. Το ζήτημα αυτό έχει σχέση και με την έρευνα γύρω απ’ τα θεμελιακά λάθη της πρώτης Κατοχής, που βρίσκεται ακόμα υπό εξέταση και τα συμπεράσματά της θα γνωστούν, όταν συμπληρωθούν, στο Κόμμα και στο λαό.
- Βασικό λάθος, που έχει σχέση με την πιο πάνω κωλυσιεργία, ήταν η τοποθέτηση του Μάρκου Βαφειάδη στην ηγεσία του ΔΣΕ. Ο Βαφειάδης δεν πίστεψε ποτέ στη νίκη του ΔΣΕ και δεν ξέφυγε απ’ τα πλαίσια της κατσαπλιάδικης κατανόησης του καινούργιου ένοπλου αγώνα και της τέτοιας αντιμετώπισης των προβλημάτων του. Του ’λειψε η καθαρή πολιτική και στρατηγική σκέψη για το νέο αγώνα. Δεν κατάλαβε ποτέ την ανάγκη να συγκροτηθεί ο ΔΣΕ σε λαϊκό απελευθερωτικό στρατό. Τον κρατούσε τσιφλίκι δικό του και των ανθρώπων που συγκέντρωνε γύρω του και τον αντιπαράθετε στο Κόμμα καταδιώκοντας τα στελέχη που το Κόμμα έστελνε στο ΔΣΕ. Ο Βαφειάδης ήταν στο ΔΣΕ ο κύριος εκπρόσωπος, φορέας και σημαιοφόρος της κακής, της αρνητικής και της απαράδεχτης για λαϊκο-επαναστατικό στρατό παράδοσης και κληρονομιάς του ΕΛΑΣ. Ο Βαφειάδης ποτέ δε συνέλαβε και δεν κατάλαβε το πρόβλημα των εφεδρειών του ΔΣΕ και εξαπάτησε το Κόμμα στο ζήτημα αυτό. Μεταβλήθηκε σ’ ένα σατράπη που δεν ανεχόταν έλεγχο και κριτική, ούτε απ’ την ηγεσία του ΚΚΕ. Και όταν στο κορύφωμα της μάχης στο Γράμμο στα 1948 λύγισε και έσπασε, για να δικαιολογηθεί σκάρωσε μια συνθηκόλογη και πανικόβλητη τροτσκιστική-οπορτουνιστική πλατφόρμα, που η 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ καταδίκασε ομόφωνα. Ο ίδιος ο Βαφειάδης στην 5η Ολομέλεια δήλωσε «τα ψωμιά μου στο Κόμμα τα ’φαγα».
- Το Κόμμα μας δεν μπόρεσε έγκαιρα να λύσει το βασικό πρόβλημα των εφεδρειών του ΔΣΕ κυρίως στα 1947 που οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, όταν ο μοναρχοφασισμός δεν είχε ακόμα αδειάσει τα χωριά. Η παρουσία του Βαφειάδη στην ηγεσία του ΔΣΕ επέδρασε αρνητικά και στο ζήτημα αυτό. Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ φέρνει ακέραια την ευθύνη για την καθυστέρηση στον αποφασιστικό αυτόν τομέα. Στα 1947 χάσαμε τις μάχες στο Μέτσοβο-Γρεβενά-Κόνιτσα και δεν εκμεταλλευτήκαμε την αποτυχία της εκστρατείας του εχθρού τον ίδιο χρόνο. Οι αποτυχίες μας αυτές έχουν άμεση σχέση με την κατάσταση που υπήρχε στο Γ ενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ.
- Εξαιρετική σημασία για την επιτυχία της αποστολής του ΔΣΕ είχε και το πρόβλημα για τον έγκαιρο και επαρκή εφοδιασμό του ΚΓΑΝΕ. Το Κόμμα δεν μπόρεσε να λύσει ικανοποιητικά και το πρόβλημα αυτό. Η παρουσία του Καραγιώργη στη διοίκηση του Κλιμακίου συνετέλεσε στο να πάρει το πρόβλημα αυτό ακόμα μεγαλύτερη οξύτητα και να πάθουμε στο ΚΓΑΝΕ μεγάλες απώλειες σε έμψυχο υλικό.
- Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ δεν μπόρεσε έγκαιρα και ικανοποιητικά να ξεκαθαρίσει την άσχημη κατάσταση που για πολύ χρόνο υπήρχε σε ορισμένες μονάδες και περιοχές, κυρίως στο ΚΓΑΝΕ και στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη.
Αυτά είναι τα βασικά λάθη μας και οι κύριες ελλείψεις στο διάστημα του καινούργιου ένοπλου αγώνα. Υπάρχουν, βέβαια, πολλά άλλα λάθη, στραπάτσα, ανεπάρκειες, ελλείψεις, αυθαιρεσίες, παρεκκλίσεις, παραβιάσεις και παραβάσεις… Άλλες μεγάλες και άλλες μικρές. Το Κόμμα πρέπει να τα ξεκαθαρίσει όλα με μια βαθιά εξονυχιστική εξέταση και κριτική έρευνα, χωρίς να λογαριάσει πόστα και πρόσωπα. Ιδιαίτερα προσεχτικά πρέπει να μελετηθούν τα προβλήματα της ταχτικής του ΔΣΕ. Παρά το ότι η ταχτική του ΔΣΕ βασικά ήταν σωστή, όμως η ταχτική αυτή συχνά στραπατσαρίστηκε στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, απ’ το Κλιμάκιο, και αλλού. Ξεχωριστά πρέπει να μελετηθούν τέτοιες μάχες όπως της Φλώρινας, που είχαν μεγάλη σημασία για τον αγώνα μας και όπου παρουσιάσαμε αποτυχία.»
