...
Λευτέρης Τηλιγάδας
Η ΕΑΜική Λαϊκή Αυτοδιοίκηση
Η συγκρότηση των θεσμών, το Γαρδίκι της Ρούμελης
και οι εκλογές του Αγρινίου
Τις τελευταίες εβδομάδες πριν από την Απελευθέρωση, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) προχωρούσε μεθοδικά και αποφασιστικά στην οργάνωση των εκλογών για την ανάδειξη των νέων τοπικών αρχών. Δεν επρόκειτο απλώς για μια τυπική διοικητική διαδικασία που θα εξασφάλιζε τη στοιχειώδη λειτουργία των κοινοτήτων. Ήταν κάτι πολύ βαθύτερο: μια συμβολική και ταυτόχρονα πρακτική πράξη δημοκρατικής αναγέννησης, η έμπρακτη εφαρμογή της λαϊκής κυριαρχίας. Οι εκλογές αυτές εξέφραζαν τη θέληση του λαού να πάρει στα χέρια του τη διοίκηση των τοπικών του υποθέσεων και να χαράξει τη μοίρα του χωρίς τη μεσολάβηση του παλιού, φθαρμένου κρατικού μηχανισμού. Ήταν το ζωντανό αποτέλεσμα του θεσμού της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, ενός οργανισμού που είχε αναπτυχθεί αυθόρμητα στις δύσκολες συνθήκες της Αντίστασης, μέσα στα βουνά και τα χωριά όπου η Κατοχή είχε διαλύσει κάθε κρατική παρουσία.
Ο Κώδικας της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης
Η εφαρμογή του Κώδικα Λαϊκής Αυτοδιοίκησης αποτελούσε, για το ΕΑΜ, το πρώτο θεμέλιο πάνω στο οποίο θα χτιζόταν η νέα δημοκρατική πολιτεία. Όπως αναφερόταν ρητά στην αιτιολογική έκθεση του συγκεκριμένου Κώδικα, το ελληνικό κράτος που αναδύθηκε από την Επανάσταση του 1821 είχε χάσει προ πολλού το επαναστατικό του πνεύμα και είχε μετατραπεί σε ένα συγκεντρωτικό, αυταρχικό και αναποτελεσματικό διοικητικό σύστημα, υποταγμένο στα συμφέροντα της Μοναρχίας και της φαυλοκρατίας. Η παλιά κοινοτική οργάνωση, που κάποτε υπήρξε το θεμέλιο της λαϊκής συλλογικότητας και της τοπικής ευθύνης, είχε εκφυλιστεί σε ένα απονεκρωμένο διοικητικό απολίθωμα, χωρίς καμία σχέση με τις ανάγκες και τη ζωή του λαού.
Η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση ήρθε να ανατρέψει αυτήν την παρακμή. Αντί για συγκεντρωτισμό, πρόβαλλε τη συμμετοχή· αντί για γραφειοκρατία, τη ζωντανή λαϊκή βούληση. Ο Κώδικας δεν ήταν ένα θεωρητικό κατασκεύασμα, αλλά προϊόν εμπειρίας και αναγκαιότητας. Είχε προκύψει από την ίδια τη ζωή των κοινοτήτων που, μέσα στην Κατοχή, είχαν μάθει να επιβιώνουν συλλογικά, να αυτοδιοικούνται και να αποδίδουν δικαιοσύνη χωρίς καμία εξωτερική βοήθεια.
Η Κατοχή αποκάλυψε με τον πιο δραματικό τρόπο την πλήρη ανεπάρκεια και αποσύνθεση του κρατικού μηχανισμού. Όταν το κράτος κατέρρευσε, όταν οι κρατικοί λειτουργοί είτε συνεργάστηκαν με τον κατακτητή είτε εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, ο λαός βρέθηκε μόνος. Αναγκάστηκε να αυτοοργανωθεί, να δημιουργήσει νέες μορφές κοινωνικής και διοικητικής συνοχής. Μέσα στη φωτιά του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου γεννήθηκε έτσι η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση, ένας θεσμός αυθεντικά δημοκρατικός, που εξέφραζε τη δύναμη και τη θέληση των ανθρώπων να κυβερνούν οι ίδιοι τον τόπο τους, να λύνουν τις διαφορές τους, να διασφαλίζουν την τάξη και τη δικαιοσύνη με βάση τις αξίες της συλλογικότητας και της ισότητας.
Η ανάπτυξη και οργάνωση των θεσμών
Ως το φθινόπωρο του 1944, η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση είχε αποκτήσει σαφή και εντυπωσιακά ολοκληρωμένη δομή. Στις ελεύθερες περιοχές λειτουργούσαν 21 Επαρχιακά Συμβούλια, 986 Αυτοδιοικήσεις με ισάριθμα Λαϊκά Δικαστήρια και 52 Αναθεωρητικά Δικαστήρια. Παρά το γεγονός ότι οι θεσμοί αυτοί είχαν πίσω τους μια ζωή μόλις δέκα μηνών, λειτουργούσαν με αξιοσημείωτη αποτελεσματικότητα και είχαν ριζώσει βαθιά στον κοινωνικό ιστό των ελεύθερων περιοχών. Οι κάτοικοι τούς εμπιστεύονταν, καθώς έβλεπαν σε αυτούς κάτι που το παλιό κράτος δεν μπόρεσε ποτέ να τους προσφέρει: δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια και συμμετοχή.
Οι εκλογές οργανώνονταν με εντυπωσιακή συνέπεια. Το ΕΑΜ, με συνεχείς εκκλήσεις, καλούσε όλες τις οργανώσεις της Αντίστασης να συμβάλουν ώστε οι διαδικασίες να αποκτήσουν πραγματικά παλλαϊκό χαρακτήρα. Οι οδηγίες που στάλθηκαν σε κάθε χωριό και επαρχία ήταν σαφείς και καινοτόμες:
- Καθολική συμμετοχή όλων των πολιτών, ανδρών και γυναικών· ήταν η πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία που οι γυναίκες συμμετείχαν ισότιμα στη διαδικασία εκλογής των τοπικών αρχών.
- Λογοδοσία των απερχόμενων οργάνων της Αυτοδιοίκησης ενώπιον των λαϊκών συνελεύσεων, που λειτουργούσαν ως ανώτατα σώματα ελέγχου και διαφάνειας.
- Σύνταξη προγραμμάτων δράσης, προσαρμοσμένων στις ανάγκες του λαού κάθε περιοχής, με βάση τις δυνατότητες του τόπου.
- Ενιαία ψηφοδέλτια, συγκροτημένα από πρόσωπα με κύρος, με αποδεδειγμένη προσφορά στον αγώνα και αφοσίωση στις αρχές της λαϊκής εξουσίας.
Το θεμέλιο της νέας διοίκησης
Η θεσμική κατοχύρωση της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης επιτεύχθηκε στη σύσκεψη των Προέδρων στο Γαρδίκι της Ρούμελης, στα τέλη του 1943. Εκεί, αντιπρόσωποι των κοινοτήτων της Στερεάς Ελλάδας, υπό την αιγίδα του ΕΑΜ, διαμόρφωσαν τις βασικές αρχές και τις οργανωτικές δομές του νέου πολιτειακού πλαισίου: τα Τοπικά και Επαρχιακά Συμβούλια, τα Λαϊκά και Αναθεωρητικά Δικαστήρια, καθώς και τους κανόνες λειτουργίας τους.
Η σύσκεψη του Γαρδικίου υπήρξε ορόσημο. Ήταν η πρώτη συνειδητή απόπειρα να τεθεί σε εφαρμογή ένα μοντέλο δημοκρατίας από τα κάτω, βασισμένης στη συλλογικότητα, στη διαφάνεια και στη συμμετοχή των πολιτών. Το παράδειγμα αυτό εξαπλώθηκε γρήγορα: στη Ρούμελη, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία συγκροτήθηκε ένα συνεκτικό πλέγμα λαϊκής διοίκησης, που υποκατέστησε πλήρως το παλιό κρατικό σύστημα και έδωσε στους πολίτες την εμπειρία της αυτοδιοίκησης στην πράξη.
Τον Μάρτιο του 1944, οι θεσμοί αυτοί εντάχθηκαν οργανικά στην Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) — την επονομαζόμενη «Κυβέρνηση του Βουνού». Από τότε, η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση αποτέλεσε το σπονδυλικό πλαίσιο του εαμικού κράτους. Ανέλαβε κρίσιμες αρμοδιότητες: την επισιτιστική πολιτική, τη δημόσια ασφάλεια, την εκπαίδευση και τη δικαιοσύνη. Η διοίκηση των ελεύθερων περιοχών πέρασε έτσι στα χέρια του ίδιου του λαού, που έγινε, για πρώτη φορά στην ιστορία του, κυρίαρχος διαχειριστής της ζωής του.
Οι εκλογές στο Αγρίνιο
Μέσα σε αυτή τη νέα πολιτειακή ατμόσφαιρα, στις 29 Οκτωβρίου 1944, η πόλη του Αγρινίου έγινε μάρτυρας ενός γεγονότος ιστορικής σημασίας: πραγματοποιήθηκε η πρώτη και τελευταία ελεύθερη εκλογή της Λαϊκής Τοπικής Αυτοδιοίκησης σύμφωνα με τον Κώδικα του ΕΑΜ. Η πόλη μόλις είχε απελευθερωθεί, οι άνδρες του Τάγματος Ασφαλείας, μόλις είχαν συλληφθεί και κατηγορούνταν για συνεργασία με τον κατακτητή, και το κλίμα ήταν ήδη φορτισμένο από ενθουσιασμό, ανακούφιση και προσδοκία.
Η εκλογική διαδικασία οργανώθηκε με αξιοθαύμαστη τάξη. Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο που προέκυψε αποτελούνταν από τους: Γιώργο Καραπαπά, Θανάση Κακογιάννη, Τάσο Πετρίδη, Αριστείδη Παρθένη, Χρήστο Καπελάκη, Χρήστο Μπανιά, Β. Κουτσοδήμο, Ελευθέριο Πολύζο, Βασιλική Σβόλη, Τασία Χαβέλλα, Μαστρογιάννη (το όνομα δυσανάγνωστο), Ανδρέα Μπάβαρη, Φώτη Καρασούλο, Γεώργιο Γιαννούτσο, Κώστα Κιρκιλέση, Παναγιώτη Σκιαδά, Γιάννη Τζωρτζόπουλο και Γεώργιο Σερέτη. Πρώτος σε σταυρούς αναδείχθηκε ο Γιώργος Καραπαπάς, ο οποίος στις 6 Νοεμβρίου 1944 συγκάλεσε το νέο Δημοτικό Συμβούλιο για τη συγκρότησή του σε σώμα και την εκλογή δημάρχου, σύμφωνα με τις διαδικασίες που προέβλεπε ο Κώδικας Λαϊκής Αυτοδιοίκησης.
Οι κάτοικοι της πόλης παρακολούθησαν τη διαδικασία με πρωτόγνωρη συγκίνηση, αφού ήταν η πρώτη φορά που ο λαός του Αγρινίου εξέλεγε ελεύθερα τους αντιπροσώπους του, χωρίς επιτήρηση, χωρίς φόβο και χωρίς εξάρτηση και παρότι το εγχείρημα υπήρξε βραχύβιο — οι πολιτικές εξελίξεις του Δεκέμβρη, βλέπετε, και ο Εμφύλιος που ακολούθησε το ανέτρεψαν — εκείνες οι ημέρες έμειναν στη μνήμη ως η πραγματικότητα μιας άλλης Ελλάδας, της Ελλάδας που μπορούσε να αυτοδιοικηθεί με όλη τη σημασία της λέξης.
Η Αυτοδιοίκηση της Αντίστασης
Η Αυτοδιοίκηση της Αντίστασης υπήρξε η πιο συνεκτική και προοδευτική πολιτειακή απόπειρα στη νεότερη ελληνική ιστορία. Δεν ήταν απλώς θεσμική αναγκαιότητα, αλλά βαθιά κοινωνική έκφραση ενός λαού που μέσα από τον αγώνα του ανακάλυπτε τη δική του πολιτική ωριμότητα. Οι εκλογές του 1944 — από τα ορεινά χωριά της Ρούμελης έως τις πλατείες του Αγρινίου — αποτελούν μια κορυφαία στιγμή στην πορεία της ελληνικής δημοκρατίας: τη στιγμή που ο λαός διεκδίκησε όχι μόνο την ελευθερία του από τον κατακτητή, αλλά και το δικαίωμα να κυβερνά ο ίδιος τον τόπο του.
Η εμπειρία αυτή, αν και σύντομη, έμεινε χαραγμένη ως ανεξίτηλο παράδειγμα λαϊκής αυτενέργειας και συλλογικής ευθύνης. Έδειξε πως η δημοκρατία μπορεί να οικοδομηθεί από τα κάτω, όταν στηρίζεται στη δικαιοσύνη, τη συμμετοχή και τη συλλογικότητα — και πως ακόμη και μέσα στις πιο σκοτεινές εποχές, ο λαός μπορεί να βρει μέσα του το φως της αυτοκυβέρνησης.
———————————————————————————————————————————————————————–
Πηγές και βιβλιογραφία: «Ρούμελη», εφημερίδα της Ελεύθερης Ελλάδας, τεύχη 1943–1944. | «Φωνή του Λαού», όργανο του ΕΑΜ, περίοδος Β΄5, αρ. φύλλου 44, 29 Οκτωβρίου 1944. | Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Αγρινίου | Γιώργος Μαργαρίτης, Η Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1943–1949, τόμ. Α΄, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2000. | Σπύρος Λιναρδάτος, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τόμ. Α΄, Αθήνα, Θεμέλιο, 1975. | Περικλής Ροδάκης, Η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση στις Ελεύθερες Περιοχές 1943–1944, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1986. | Δημήτρης Καλύβας, Αγρίνιο 1940–1945: Πόλη στην Αντίσταση, Αγρίνιο, Δημοτική Βιβλιοθήκη Αγρινίου, 1998.
Φωτογραφία: Το Εθνικό Συμβούλιο των Κορυσχάδων
——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον
και όχι για να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν
