...
| Λευτέρης Τηλιγάδας |
Αγρίνιο του 1911: Καπνός, κεφάλαιο
και Καπνοπαραγωγικός Σύνδεσμος η «ΔΗΜΗΤΡΑ»
| Ένα χρονικό μιας κρίσιμης μετάβασης: από την αγροτική αυτάρκεια
στην καπιταλιστική οικονομία και από την ατομική επιβίωση στη συλλογική συνείδηση |
Το φθινόπωρο του 1911, όπως γράψαμε σε προηγούμενη ανάρτηση, η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ δημοσίευσε μια εκτενή ανταπόκριση του συντάκτη της, Μήνυου, από το Αγρίνιο, μια πόλη που εκείνη την εποχή βρισκόταν στο όριο ανάμεσα στην αγροτική επαρχία και την αστικοποίηση. Το άρθρο, με τίτλο «Το Αγρίνιο – Η παραγωγή του καπνού. Ο Καπνοπαραγωγικός Σύνδεσμος η “ΔΗΜΗΤΡΑ”», αποτελεί το δεύτερο μέρος εκείνης της ανταπόκρισής του, το οποίο πέρα από δημοσιογραφικό χρονικό, αποτελεί και ένα σημαντικό τεκμήριο της ιστορικής κοινωνικής και οικονομικής καμπής στην οποία βρισκόταν η πόλη εκείνη την εποχή. Στις γραμμές του καταγράφεται η οικονομική άνθηση της πόλης, η εισβολή των τραπεζών στην ύπαιθρο, η δυναμική του καπνού ως προϊόντος και η εμφάνιση ενός νέου συλλογικού υποκειμένου, που θα χαρακτηρίσει τις μετέπειτα αγροτικές πολιτικές στον παραγωγικό και οικονομικό τομέα.
Το 1911, η Ελλάδα βρισκόταν σε μεταβατική φάση. Οι μεταρρυθμίσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου σηματοδοτούσαν την πολιτική είσοδο της χώρας σε μια άλλη εποχή. Ωστόσο, η κοινωνική πραγματικότητα παρέμενε βαθιά άνιση: η πλειονότητα του πληθυσμού ζούσε στην ύπαιθρο, εξαρτημένη από γη που μόλις είχε αρχίσει να διανέμεται μετά τους αγώνες των κολίγων και την πίεση για απαλλοτριώσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Αγρίνιο —όπως και άλλες πόλεις της Δυτικής Στερεάς— μετατρέπεται σταδιακά από γεωργική κοινότητα σε εμπορικό κόμβο και καπνοπαραγωγικό κέντρο, όπου το χρήμα αρχίζει να ρυθμίζει τη ζωή.
Η ανταπόκριση του Μήνυου για την ίδρυση του υποκαταστήματος της Αθηναϊκής Τράπεζας στο Αγρίνιο παρουσιάζεται ως ένδειξη προόδου και εμπιστοσύνης στην οικονομική ευρωστία της περιοχής. Ωστόσο, πίσω από αυτό το αισιόδοξο αφήγημα διαφαίνεται μια βαθύτερη μεταβολή: η τοπική οικονομία περνά από τα χέρια του γαιοκτήμονα στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Μέχρι τότε, οι αγρότες εξαρτιόνταν από άτυπα δίκτυα δανειστών και εμπόρων, αποπληρώνοντας προκαταβολές μετά τη συγκομιδή. Με τις τράπεζες, η εξάρτηση θεσμοποιείται — το επιτόκιο, το χρέος και η υποθήκη γίνονται οι νέοι μηχανισμοί υποταγής του μικροκαλλιεργητή. Η γη παύει να είναι οικογενειακό κληροδότημα και μετατρέπεται σε εμπορεύσιμο αντικείμενο: εγγύηση για δάνειο και βάση μιας «ανάπτυξης» που εντάσσει την ύπαιθρο στον καπιταλιστικό μηχανισμό.
Στο ίδιο ρεπορτάζ, ο Μήνυος αναφέρεται στην εντυπωσιακή παραγωγή καπνού – 300.000 οκάδες εξαιρετικής ποιότητας, που τροφοδοτούν τις καπνοβιομηχανίες της Αθήνας και του εξωτερικού. Η φράση του «οι Αθηναίοι καπνίζουν Αγρινιώτικα καπνά» αποτυπώνει εύστοχα τη σχέση κέντρου και περιφέρειας: η ύπαιθρος παράγει, το αστικό κέντρο καταναλώνει και πλουτίζει. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο καπνός έχει γίνει στρατηγικό εξαγωγικό προϊόν που μετασχηματίζει τον κοινωνικό ιστό της ελληνικής υπαίθρου, δημιουργώντας νέες επαγγελματικές και ταξικές διαστρωματώσεις. Στο Αγρίνιο του 1911 αυτή η δομή αποκρυσταλλώνεται: η πόλη μετατρέπεται σε κόμβο εμπορίου, αλλά η υπεραξία της εργασίας συσσωρεύεται στους εμπόρους, τους εξαγωγείς και τους τραπεζίτες.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ίδρυση του «Καπνοπαραγωγικού Συνδέσμου η ΔΗΜΗΤΡΑ» αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο Μήνυος τον παρουσιάζει ως φορέα προόδου και οργάνωσης των παραγωγών, όμως στην πραγματικότητα πρόκειται για πράξη κοινωνικής αυτοάμυνας. Οι αγρότες, εγκλωβισμένοι σε έναν κύκλο χρέους και εξάρτησης, επιδιώκουν συλλογική προστασία. Η «ΔΗΜΗΤΡΑ» δεν είναι ακόμη συνδικαλιστικό όργανο με πολιτικό χαρακτήρα, αποτελεί όμως ένα από τα πρώτα δείγματα αγροτικού συνεταιρισμού στην Ελλάδα — πριν καν τη θεσμοθέτηση του συνεταιριστικού νόμου του 1915. Εκφράζει την απαρχή μιας ταξικής συνείδησης: οι παραγωγοί αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως κοινωνικό σώμα με κοινά συμφέροντα απέναντι στην αγορά.
Το Αγρίνιο του 1911 βρίσκεται σε μεταίχμιο. Δεν είναι πια χωριό, αλλά ούτε και πλήρης πόλη. Η ίδρυση τραπεζών, οι εξαγωγές και τα πρώτα σωματεία δημιουργούν μια πρώιμη αστική κοινωνία. Εμφανίζονται νέα στρώματα – μικρέμποροι, λογιστές, τραπεζικοί, εργάτες καπνού, άνδρες και γυναίκες – που συγκροτούν τα θεμέλια μιας τοπικής εργατικής τάξης.
Το ρεπορτάζ του ΕΜΠΡΟΣ γίνεται, εκ των υστέρων, χρονικό μιας κρίσιμης μετάβασης: από την αγροτική αυτάρκεια στην καπιταλιστική οικονομία, από την ατομική επιβίωση στη συλλογική συνείδηση. Το Αγρίνιο του 1911 είναι ήδη το εργαστήριο μιας νέας κοινωνίας που, πίσω από τον πανηγυρικό τόνο του ρεπορτάζ, ο ιστορικός αναγνώστης διακρίνει τη νέα ανισότητα: η οικονομία συγκεντρώνεται στα χέρια μιας ανερχόμενης αστικής ελίτ, ενώ η ύπαιθρος παραμένει εξαρτημένη από τις τιμές, τις τράπεζες και τις πολιτικές αποφάσεις.
————————————————————————————————————————————————————————
Υποσημείωση: Οι χρονολογίες που καταγράφονται πριν την 16η Φεβρουαρίου 1923 είναι σύμφωνες με την χρονολόγηση των πηγών. Για την αντιστοίχιση με τη σημερινή χρονολόγηση πρέπει στην αντίστοιχη χρονολογία να προστεθούν 13 μέρες.
Φωτογραφία: Το πρώτο υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας στο Αγρινίου
——————————————————————————————————-
Η μνήμη είναι μια δυνατότητα για να διευρύνουμε το μέλλον
και όχι για να το συρρικνώσουμε στο ήδη ξεπερασμένο παρελθόν
