Τάκης Καρβέλης: Της θλίψης και της ανάτασης

• κείμενα: Θ. Μ. ΠΟΛΙΤΗΣ, Γ. Δ. ΠΑΓΑΝΟΣ

Εισαγωγικό σημείωμα

Ο Τάκης Καρβέλης γεννήθηκε το 1925 στο Αιτωλικό. Είναι πτυχιούχος του φιλολογικού τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης. Εργάστηκε από το 1953 στη Δημόσια Μέση Εκπαίδευση ως καθηγητής (1953-1971), ως Γυμνασιάρχης (1971-1976), ως Λυκειάρχης (1976-1979), ως Γενικός Επιθεωρητής Μ.Ε. (1979-1983) και ως Σχολικός Σύμβουλος Μ. Ε. (1983-1984). Το 1984 παραιτήθηκε και αποχώρησε με τον βαθμό του Σχολικού Συμβούλου Μέσης Εκπαίδευσης.

Στα ελληνικά γράμματα εμφανίστηκε με τη δημοσίευση του ποιήματος «Ενεδρεύοντας το θάνατο» στη Φιλολογική Πρωτοχρονιά του 1950. Εκτός από την ποίηση ασχολείται επίσης με την κριτική και την μετάφραση. Έχει εκδώσει τα εξής:

Ποίηση: Σήματα 1956, Κατάθεση 1966, Μετάφαση, Κείμενα 1972, Γραφή παρανόμων, εκδ. Ολκός 1977, Η μνήμη μισοφέγγαρο, εκδ. Γνώση 1983, Δεν είναι ο περσινός καιρός, εκδ. Στιγμή 1988, Αλλαγή σκηνικού, εκδ. Στιγμή 1991, Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά, εκδ. Σμίλη 1995. 

Μεταφράσεις: Ιωάννου Χρυσοστόμου, Πραγματείες, εκδ. Λόγος 1974, Λουκιανού ΛΟΥΚΙΟΣ ή ΟΝΟΣ, εκδ. Γνώση 1982. 

Κριτική: Η Νεότερη ποίηση, εκδ. Κώδικας 1983, Δεύτερη Ανάγνωση, εκδ. Καστανιώτη 1984, Δεύτερη Ανάγνωση, (Β΄τόμος ), εκδ. Σοκόλη 1991, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, ο Πρωτοπόρος, (μονογραφία, Κρατικό Λογοτεχνικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής 1999) εκδ. Σοκόλη 1998, Μίνως Ζώτος (Εισαγωγή, ανθολόγηση, χρονολόγιο), εκδ. Γαβριηλίδη 2000, Δεύτερη Ανάγνωση (Γ΄ τόμος) εκδ. Σοκόλη 2001. 
Συνεργάζεται με τα περισσότερα λογοτεχνικά περιοδικά και έντυπα (Νέα Εστία, Ηπειρωτική Εστία, Νέα Πορεία, Ενδοχώρα, Δοκιμασία, Διαβάζω, Επίκαιρα, Τομές, Νεοελληνικός Λόγος, Πόρφυρας, Το Δέντρο, Η λέξη, Γράμματα και Τέχνες, Θέματα Λογοτεχνίας, Ελίτροχος, Το τραμ, Νέα Εποχή Λευκωσίας, Νέα Παιδεία, Νεοελληνική Παιδεία, Η Αυγή, Η Καθημερινή κ.λ.π.) της Αθήνας και επαρχιακών πόλεων.

Είναι ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων, της οποίας διετέλεσε Γενικός Γραμματέας επί σειρά ετών (1986-1992). Υπήρξε επίσης μέλος της εκδοτικής ομάδας των λογοτεχνικών περιοδικών Ενδοχώρα και Δοκιμασία Ιωαννίνων. Έχει συμμετάσχει σε πολλά επιστημονικά και εκπαιδευτικά συνέδρια, που έχουν οργανώσει το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της Σχολής Μωραίτη, το Ίδρυμα Γουλανδρή- Χορν, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, το Συμπόσιο Ποίησης Πατρών και άλλοι φορείς και έχει δώσει διαλέξεις σε διάφορα Πνευματικά Κέντρα.

Από το 1981-1988 δίδαξε ερμηνεία κειμένων νεοελληνικής λογοτεχνίας στη ΣΕ.Λ.Μ.Ε. (Σχολή Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως). Καρπός της διδασκαλίας των νεοελληνικών κειμένων είναι το βιβλίο του Η νεότερη ποίηση.

Διετέλεσε επίσης μέλος α) της ομάδας εργασίας του Υπουργείου Παιδείας, που επιμελήθηκε τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όλων των τάξεων του Γυμνασίου και του Λυκείου β) της ομάδας των φιλολόγων που επιμελήθηκε το τρίτομο Βιβλίο του καθηγητή (ο ίδιος ανέλαβε το σχολιασμό όλων των ανθολογημένων στα σχολικά βιβλία ποιημάτων του Σεφέρη, που συνοδεύεται από διδακτικές οδηγίες και παράθεση εκτενών αποσπασμάτων από μελέτες εγκύρων κριτικών, οι οποίες αναφέρονται είτε σε συγκεκριμένο ποίημα είτε γενικά στο έργο του Σεφέρη) και γ) της Συντακτικής Επιτροπής, που επιμελήθηκε τις οκτάτομες Ανθολογίες – Γραμματολογίες της Μεσοπολεμικής (οκτώ τόμοι) και της Μεταπολεμικής Πεζογραφίας (οκτώ τόμοι) των εκδόσεων Σοκόλη και παρουσίασε το πεζογραφικό έργο του Δημητρίου Χατζόπουλου, Κωνσταντίνου Χατζόπουλου (Η Παλαιότερη Πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη), Μέλπως Αξιώτη, Στρατή Μυριβήλη (Μεσοπολεμική Πεζογραφία, εκδ. Σοκόλη) και Μένη Κουμανταρέα, Σωτήρη Πατατζή και Αντρέα Φραγκιά (Μεταπολεμική Πεζογραφία, εκδ. Σοκόλη).

Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά (στο City Lights Anthology, 159, San Francisco, 1974 από τους Eleni Foyrtouri και Bertrand Mathieu) και στα Γερμανικά (στο die horen, αριθμ. 202, 2001, σσ. 69-69 από τη Niki Eideneier). Ποιήματά του έχουν επίσης ανθολογηθεί σε έκδοση CD-ROM με τον τίτλο Η πολλαπλή σκιά του Ομήρου (Αιον, α.ε.) καθώς και σε διάφορες ελληνικές ανθολογίες.

Η ποιητική διαδρομή του Τάκη Καρβέλη

Ο σημαντικός σύγχρονος βραβευμένος ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός και μεταφραστής, ο Αιτωλικιώτης Τάκης Καρβέλης συνεχίζει επάξια την ποιητική και λογοτεχνική παράδοση των κορυφαίων ποιητών και λογοτεχνών της Αιτωλίας Κωστή Παλαμά, Μιλτιάδη Μαλακάση, Κωσταντίνου Χατζόπουλου και του νεώτερου Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου.

Ο Τάκης Καρβέλης γεννήθηκε στο Αιτωλικό το 1925 κι ήταν ένα από τα έξι παιδιά της οικογένειάς του (τρία κορίτσια και τρία αγόρια). Στο Αιτωλικό έζησε τα παιδικά κι εφηβικά του χρόνια και πέρασε από τις δύο πρώτες εκπαιδευτικές βαθμίδες. Στα στενά δρομάκια του ωραίου Αιτωλικού έπαιξε μαζί με τ’ άλλα παιδιά της ηλικίας του και στα ίδια περπάτησε, μετέπειτα, παρέα με τους νεανικούς καημούς και τα οράματα του καιρού του για μια καλλίτερη ζωή για όλους. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κι απόκτησε πτυχίο φιλόλογου καθηγητή. Πτυχίο πήρε κι απ’ το Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης την οποία υπηρέτησε από το 1953 έως το 1984. Ενδιάμεσα δίδαξε και στο Αιτωλικό ως Φιλόλογος καθηγητής.

Η πρώτη εμφάνιση του Τάκη Καρβέλη στα Γράμματα εντοπίσθηκε στην ετήσια έκδοση Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1950, σε σελίδα της οποίας δημοσιεύθηκε το ποίημά του με τον τίτλο «Ενεδρεύοντας τον θάνατο». Ακολούθησαν δημοσιεύσεις ποιημάτων του στα έγκυρα κι έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά: Νέα Εστία και Νέα Πορεία της Αθήνας.

Επίσημη όμως εμφάνισή του με βιβλίο έγινε το 1956, χρονιά που τυπώθηκε και κυκλοφόρησε η πρώτη ποιητική του συλλογή με τον τίτλο Σήματα. Το πρώτο εκείνο ποιητικό του βιβλίο δεν πέρασε απαρατήρητο. Μνημονεύουμε εδώ το διεισδυτικό και αξιολογικό κριτικό κείμενο του φιλόλογου ποιητή και μετέπειτα καθηγητή Πανεπιστημίου Γιάννη Δάλλα, δημοσιευμένο στο περιοδικό Ηπειρωτική Εστία (τεύχος 48, Απρίλιος 1956). Από εκείνο το κείμενο αποσπούμε μία επιγραμματική, θα τη λέγαμε τώρα προφητική, διαπίστωση: «…Ο Τάκης Καρβέλης παραμένει εν τέλει ένας ραβδοσκόπος του πιο στενού παρόντος, ολιγογράφος και καλλιγράφος…”

Πράγματι ο Τάκης Καρβέλης, όπως αποδείχθηκε κατά την ποιητική του διαδρομή, και “Ραβδοσκόπος” του εκάστοτε συγκεκριμένου καιρού του υπήρξε και “Ολιγογράφος” (το όλο ποιητικό του έργο δεν είναι ογκώδες) και ως “Καλλιγράφος”(με την έννοια της καλής ποιότητας της ποίησής του ) έχει χαρακτηρισθεί.

Το επόμενο ποιητικό βιβλίο του Τάκη Καρβέλη, με τον τίτλο Κατάθεση τυπώθηκε και κυκλοφόρησε το έτος 1966, δέκα χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου. Το γεγονός τούτο επιβεβαιώνει την «ολιγογραφία» του, η οποία όμως λειτουργούσε και λειτουργεί ακόμη ως συναίσθηση ευθύνης του ποιητή απέναντι στο αναγνωστικό κοινό κι ως ένδειξη της μεγάλης εκτίμησης και του σεβασμού που τρέφει για την ποιητική δημιουργία.

Και το δεύτερο ποιητικό βιβλίο του Τάκη Καρβέλη σχολιάσθηκε ευνοϊκά από τη λογοτεχνική κριτική.

Ένας από τους επώνυμους κριτικούς, ο Γ. Αράγης, σ’ ένα διεξοδικό κείμενό του, δημοσιευμένο στο περιοδικό Διαβάζω (Τεύχος 87 / 8 Φεβρουαρίου 1984) γράφει και τα εξής: «…Στην Κατάθεση κυριαρχεί ο προβληματισμός. Προβληματισμός, που έχει ως αντικείμενο το καθημαγμένο πρόσωπο της μεταπολεμικής, της μετεμφύλιας ζωής. Τα κείμενα της Κατάθεσης αποπνέουν κοινωνική ασφυξία κι ο ποιητής φαίνεται σαν να μην ξέρει από πού να πιασθεί. Το νόημα της δικής του ζωής έχει χαθεί κάπου εκεί στα χρόνια της Αντίστασης »

Τα ποιήματα της Κατάθεσης εκφράζουν και συναισθήματα ενοχής για την αποστασιοποίηση από τα ωραία ιδανικά των εφηβικών και των πρώτων νεανικών χρόνων. Εκφράζουν επίσης και μια απέχθεια του ποιητή προς εκείνους που τα απεμπόλησαν. Εδώ δεν απαλλάσσει ούτε τον εαυτό του. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα με τον τίτλο «Η μικρή μας ερινύα»:

Αν το σκεφτείς, 
όλοι μας έχουμε βαθιά κρυμμένο 
κι έναν Ορέστη που καραδοκεί να μας σκοτώσει 
για εγκλήματα υπαρκτά ή και ανύπαρκτα. 
Δεν είναι ανάγκη να ’χουμε γίνει μητροκτόνοι 
ή ν’ χουμε πατέρα σκοτωμένο απ’ τη μητέρα μας. 
Για μας αρκεί η προδοσία του εαυτού μας 
αρκεί που ανεπαισθήτως στραγγαλίσαμε 
τη λατρευτή μικρή μας ερινύα 
τη συνείδηση. 
Κάποτε υψώναμε ψηλά του ιδανικού τα λάβαρα. 
Τώρα ταξινομούμε τα όνειρα 
κι εμπορεύομαστε τα αισθήματα 
με ληξιπρόθεσμα γραμμάτια ευτυχίας. 

Η ποιητική διαδρομή του Τάκη Καρβέλη συνεχίσθηκε. Το 1972 είχε κάπως χαλαρώσει η λογοκριτική μανία του ανελεύθερου καθεστώτος της εφταετίας. Τότε άρχισαν να τυπώνονται και πάλι βιβλία επώνυμων λογοτεχνών. Έτσι, εκείνη τη χρονιά τυπώθηκε και κυκλοφόρησε το τρίτο, στη σειρά, ποιητικό του βιβλίο με τον τίτλο Μετάφαση. Παρατηρούμε ότι οι τίτλοι και των τριών πρώτων ποιητικών βιβλίων του Τάκη Καρβέλη είναι μονολεκτικοί Σήματα-Κατάθεση-Μετάφαση. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό της προσπάθειάς του να εκφραστεί με μια ποίηση ουσίας, λιτή και απέριττη.

Παρουσιάζοντας ο Γιώργης Σαραντής, στο περιοδικό Νέα Σύνορα (τεύχος 21/22 Ιανουαρίου-Απριλίου 1973), το τρίτο ποιητικό βιβλίο του Τάκη Καρβέλη, με τον τίτλο Μετάφαση, επισήμανε ανάμεσα σε άλλα τα εξής: «… Ο κ. Καρβέλης δείχνει ότι έχει καταχτήσει μια συνείδηση των δυσχερειών και μία άμεση αίσθηση των αντιφάσεων του σύγχρονου κόσμου. Στη διαδρομή του ποιητικού του λόγου διαφαίνεται η προσπάθειά του να δοθούν με πυκνές ποιητικές εικόνες οι διάφορες προσόψεις της αλλοτρίωσης…» 

Πράγματι, το συνθετικό ποίημα Μετάφαση, που χωρίζεται σε είκοσι μικρές ενότητες, αποδίδει με συμβολισμούς το κλίμα εκείνης της ανώμαλης εποχής, κατά την οποία η αυθαίρετη εξουσία, πέρα από τη στέρηση των ελευθεριών, επιδίωκε και την αλλοτρίωση της συνείδησης των πολιτών.

Το επόμενο ποιητικό βιβλίο του Τάκη Καρβέλη τυπώθηκε το 1977 και κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά με τον τίτλο Γραφή Παρανόμων. Ο τίτλος, παρότι δεν είναι μονολεκτικός, όπως στα προγενέστερα βιβλία του, είναι σύντομος. Τον συγκροτούν δύο μόνο λέξεις. Δεν θα επιχειρήσουμε να τον ερμηνεύσουμε. Τα περιεχόμενα των 32 σύντομων ποιημάτων, που απαρτίζουν την ύλη του βιβλίου, τον επεξηγούν με τον τρόπο τους.

Ο Γιάννης Βαρβέρης σ’ ένα διεξοδικό κριτικό του κείμενο, δημοσιευμένο στο περιοδικό Τράμ (αριθμ. 8-Μάρτιος-1978), αξιολόγησε τη νέα, τότε, ποιητική εισφορά του Τάκη Καρβέλη επισημαίνοντας και τα εξής: «…Ποίηση φαινομενικά εσωτερική αντλεί όμως την ύλη της σχεδόν πάντα από την κοινή περιπέτεια της γενιάς του ποιητή σε παραλληλία με την ατομική του περίπτωση. Τα γεγονότα του παρελθόντος ωριμάζουν τώρα μέσα του, ξεκαθαρίζουν την επιγενόμενη ψυχική του στάση κι έτσι αποκτούν μία λειτουργικότητα βιωματικά και αισθητικά δικαιωμένη, αφού αναδύονται μές από την αντικειμενικοποιημένη προοπτική της απόστασης…» 

Το επόμενο, πέμπτο στη σειρά, ποιητικό βιβλίο του Τάκη Καρβέλη, τιτλοφορείται Η Μνήμη Μισοφέγγαρο (1983). Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πρώτη εντύπωση που δημιουργείται συνειρμικά από τον τίτλο οδηγεί στη σκέψη ότι η ποιητική μνήμη λειτουργεί λειψά κι επομένως και τα ποιήματα (προϊόντα κι αυτά μνήμης) θα είναι «λειψά». Νομίζουμε, όμως, ότι ο τίτλος του βιβλίου υπαινίσσεται το αντίθετο. Δηλαδή ότι η μνήμη είναι ακέραιη.

Ο Δημήτρης Κονιδάρης στο περιοδικό Πόρφυρας της Κέρκυρας (Τεύχος 27 του 1985), στο ειδικό κριτικό του κείμενο αναφέρεται και στον τίτλο: «…Οι ουσιαστικοί άξονες των ποιητών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που βρέθηκαν στη φοβερή καμπή, εκφέρονται, αν δεν ακολουθεί η σιωπή ή κάποια μορφή σιωπής, είτε κάτω από τον μανδύα της θεματικής μεταπήδησης σ’ άλλα θέματα είτε, κυρίως, ως επίμονη μνήμη. Αυτή η περίπτωση η δεύτερη είναι του Τάκη Καρβέλη (Και θα σημειώσω επίσης πως ο τίτλος του βιβλίου, η στερητική λέξη «Μισοφέγγαρο», δεν υπονοεί, νομίζω, φθίνουσα πρόοδο κλίμακος και είσοδο σ’ άλλη περίοδο αλλά αντίθετα, λαμπρή και ανένδοτη μνήμη…)». 

Το 1988 επανήλθε, θα λέγαμε, στον ποιητικό «στίβο» με τη συλλογή ποιημάτων που τιτλοφορείται Δεν είναι ο περσινός καιρός. Από την προγενέστερη καταχωρημένη σε βιβλίο ποιητική του εισφορά είχαν περάσει πέντε χρόνια. Δεν ήταν λίγα αλλά ούτε και πολλά για έναν ποιητή που έγραφε ποίηση όχι για να γράφει ποιήματα, αλλά για να εκφράζει με ποιητικό τρόπο εκείνα που συνέβαιναν εντός του και που ταυτόχρονα απαιτούσαν διέξοδο προς το φως.

Η Παναγιώτα Ψυχογιού παρουσιάζοντας, σχολιάζοντας και κρίνοντας από τις σελίδες του περιοδικού Διαβάζω (Τεύχος 247 Οκτωβρίου 1980), τη νεότερη, τότε, ποιητική εργασία του Τάκη Καρβέλη επισήμανε και τα εξής: «…Τα 37 ολιγόστιχα ποιήματα της συλλογής είναι ποιήματα με έντονο υποκειμενικό τόνο, υπαρξιακή προβληματική, χωρίς ιστορικές ή μυθικές αναφορές. Τα λυρικά στοιχεία είναι ελάχιστα και ο τόνος έχει την προφορικότητα της εσωτερικής ομιλίας (εκμυστήρευσης). Διαφαίνεται επίσης δομική συγκρότηση και γλωσσική πληρότητα.(…………) .Για τον Τάκη Καρβέλη φαίνεται να ισχύει εκείνο που είπε ο Baudelaire (Μπωντλέρ) για τον εαυτό του.«΄Ενιωσα στην καρδιά μου δύο αντιμαχόμενα συναισθήματα, τη φρίκη για τη ζωή και την έκσταση γι’ αυτήν».Η έκσταση, όμως, στον ποιητή παραπέμπει στην μνήμη ή στο όραμα». 

Από τα 37 ολιγόστιχα ποιήματα της συλλογής Δεν είναι ο περσινός καιρός επιλέξαμε δύο. Το πρώτο και το εικοστό από την ενότητα που έχει τον τίτλο της συλλογής. Το πρώτο από αυτά υπαινίσσεται το γεγονός της φθοράς που υφίσταται το κάθε άτομο με την πάροδο του χρόνου και το δεύτερο δηλώνει την υπαρξιακή αγωνία για το αναμενόμενο οριστικό και αναπόφευκτο τέλος:

΄Ηρθε και πάλι σήμερα. –Θα ’ταν καλλίτερα να πω την έφερα 
την ώρα που ’πινα καφέ και κάπνιζα τσιγάρο. 
Τώρα καπνίζεις, μου’ πε, και πήγε να καθίσει στη συνηθισμένη θέση. 
Μητέρα, θέλησα να πω, δεν είναι ο περσινός καιρός. 
Κάθε φορά που πάω να τραγουδήσω κουρδίζω κι από λίγο νυσταγμένο χρόνο. 
Κουβάρι οι λέξεις και μες στα τεντωμένα νεύρα άφηναν 
οι αισθήσεις τα παράσιτα. 

Ακολουθεί το σύντομο (με αριθμό 20) ποίημα της ίδιας ποιητικής ενότητας:

Ηχος κανείς μονάχα οι ψίθυροι του σώματος που αρχίζει να νιώθει χώμα. 
Κι αυτό το σφίξιμο στο στομάχι που αφήνει, η σιωπηλή αναμονή μιας 
επικείμενης προσγείωσης. 
Ολόγυρά σου ίσκιοι και ψίθυροι. Μέσα σου ένα βουητό που κατεβαίνει 
από ψηλά. Η σκοτεινή αναμέτρηση. 
Πώς θ’ ακουμπήσεις πιο απαλά στο χώμα τώρα. 

Το 1995 τυπώθηκε και κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή του Τάκη Καρβέλη με τον τίτλο: Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά. Περιλαμβάνει τριάντα οκτώ ποιήματα, χωρισμένα σε δύο ενότητες. Τα επιμέρους θέματα που εμπνέουν και οιστρηλατούν το στοχασμό του ποιητή είναι αντλημένα από βιώσεις γεγονότων και περιστατικών, αλλά κι αντιδράσεις του συναισθηματικού και ψυχικού του κόσμου στα γύρω και έσω συμβαίνοντα.

Τα ποιήματα, και ειδικότερα τα πιο άξια απ’ αυτά, είναι επιδεκτικά πολλών και ποικίλων ερμηνειών. Κατά την άποψη του γράφοντος, ο Τάκης Καρβέλης είναι ένας από εκείνους τους φλογερούς κι αγνούς νέους της κατοχής και της αντίστασης που πίστεψαν σε ιδανικά κι οραματίσθηκαν ένα κόσμο καλλίτερο για όλους. Με την πάροδο, όμως, του χρόνου τα οράματα ξεθώριασαν κι οι ελπίδες διαψεύσθηκαν….

Προτού δημοσιευθούν, όμως, οι διάφορες κριτικές απόψεις, ο ίδιος ο ποιητής διατύπωσε ποιητικά την εικασία του σχετικά με το νόημα του συμβολισμού της λέξης Ρεζεντά στην ποίησή του. Το ποίημα με τη Λατινική αρίθμηση VIII (οκτώ), της δεύτερης ενότητας του βιβλίου, που σχολιάζουμε, είναι ενδεικτικό:

Η μικρή Ρεζεντά 

Η μικρή Ρεζεντά 
μήπως είναι η όψη 
μιας άλλης μοναξιάς 
που ολόγυρά της ρίχνει 
το χιόνι της ανεκλάλητης σιωπής; 
Κι αυτό το άρωμα της αθωότητας 
ποια σχέση έχει με τα εφηβικά μας μέτωπα, 
αυτούς τους αμετακίνητους ίσκιους; 
Μήπως το άλλοθι για τα χαμένα βήματά μας 
και τα κομμένα όνειρα έχουν πια στερέψει 
κι αναζητάμε την πληγή και το μαχαίρι; 

Αυτές οι στιχουργικές διερωτήσεις εμπεριέχουν και το βαθύτερο νόημα της βιωματικής-ποιητικής δημιουργικής, που διατρέχει την ποίηση του Τάκη Καρβέλη και τον πόνο από μια εσωτερική πληγή που παραμένει ανεπούλωτη, ακριβώς επειδή συνδέεται με τους ανεκπλήρωτους νεανικούς οραματισμούς.

Με το βιβλίο Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά έκλεισε ένας κύκλος τεσσάρων δεκαετιών ποιητικής εισφοράς του Τάκη Καρβέλη με εφαλτήριο έτος το 1956 και καταληκτικό το 1995. Μέσα στο χρονικό αυτό διάστημα τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν οκτώ ποιητικά του βιβλία τα οποία, το καθένα στον καιρό του, εκτιμήθηκαν επαρκώς, προκάλεσαν πνευματικές διεργασίες και συνέβαλαν στη δημιουργία ενός μέρους από το όλο φάσμα της σύγχρονης ελληνικής ποίησης.

Ο Τάκης Καρβέλης, όμως, όπως αναφέραμε ήδη, δεν είναι μόνο ποιητής. Κυρίως, βεβαίως, είναι και παραμένει Ποιητής και με την ειδικότερη και με την διευρυμένη έννοια της λέξης. Παράλληλα, όμως, εισέφερε θετικό και σημαντικό έργο και ως μεταφραστής αρχαίων κειμένων και ως φιλολογικός μελετητής και ως δοκιμιογράφος-κριτικός της νεοελληνικής και της σύγχρονης λογοτεχνίας μας.

Θ. Μ. Πολίτης

Το δοκιμιακό έργο του Τάκη Καρβέλη ¹

Θα ήταν παρακινδυνευμένο να μιλήσει κανείς με ασφάλεια για προτιμήσεις του συγγραφέα στις μελέτες του, γιατί, ως γνωστό, τα περισσότερα κείμενά μας είναι ευκαιριακά. Συνήθως γράφονται για διάφορα συνέδρια, ημερίδες, αφιερώματα περιοδικών, φιλολογικά μνημόσυνα κ.λ.π. Παρά ταύτα, δεν μπορώ να αποκλείσω στην περίπτωση του Καρβέλη κάποιες ενδείξεις προτιμήσεων. Η πρώτη ένδειξη σχετίζεται με την ποίηση. Στατιστικά δεδομένα, δείχνουν ότι ο μεγαλύτερος αριθμός δοκιμίων αναφέρεται στους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Το πρώτο του δοκίμιο είναι αφιερωμένο στον ?ρη Αλεξάνδρου, για τον οποίο έγραψε συνολικά τέσσερα δοκίμια. Για τον Τάσο Λειβαδίτη έγραψε τρία. Το πράγμα είναι εύλογο, γιατί και ο ίδιος ανήκει στη γενιά αυτή, και γνωρίζει καλύτερα την εποχή, το κλίμα και τα ποιητικά της επιτεύγματα.

Η άλλη ένδειξη αφορά στις μελέτες του για την πεζογραφία, οι οποίες συγκροτούν κάποιες ενότητες. Σχετικά με την παλαιότερη πεζογραφία οι έρευνές του στράφηκαν ήδη από το 1978 στην εξέλιξη της πεζογραφίας από την ηθογραφία και τον νατουραλισμό στο κοινωνικό διήγημα και μυθιστόρημα, με πρωτεργάτες τους Κωνσταντίνο Θεοτόκη, Κωνσταντίνο Χατζόπουλο και Κώστα Παρορίτη. Προϊόντα των σχετικών ερευνών, αρκετές συνθετικές μελέτες με κατάληξη τη μονογραφία για τον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο. Από τη μεταπολεμική πεζογραφία σημειώνω τα τέσσερα εξαιρετικά δοκίμια για τον Αντρέα Φραγκιά.

Η τρίτη ένδειξη έχει σχέση με τη λογοτεχνική παραγωγή της ιδιαίτερης πατρίδας του και των όμορων περιοχών. Έγραψε στοχαστικές μελέτες με ιδιαίτερη ευαισθησία για λογοτέχνες που γεννήθηκαν ή έζησαν στο Αιτωλικό, στο Μεσολόγγι, στο Αγρίνιο (Κωστής Παλαμάς, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Μίνως Ζώτος και Τάσος Γιανναράς).

Ένα άλλο ζήτημα που θα με απασχολήσει εδώ είναι το είδος των δοκιμίων του. Το τι δηλαδή εκόμισε στην τέχνη του δοκιμίου ο Τάκης Καρβέλης. Η πρώτη απάντηση είναι ότι το δοκίμιό του είναι ένα είδος μεικτό ανάμεσα στη μελέτη και την κριτική. Η τριπλή ιδιότητα του ποιητή, του φιλολόγου και του δασκάλου καθορίζει και τα χαρακτηριστικά των κειμένων του: ευαισθησία, ειδικές γνώσεις, μεθοδική διαπραγμάτευση. Προσεγγίζει τα θέματά του με νηφαλιότητα και προπάντων χωρίς καμιά ρητορική εκζήτηση με στόχο την ερμηνεία και την κριτική. Η μέθοδός του είναι περισσότερο φιλολογική, αλλά χωρίς τη σωρεία των παραθεμάτων και των παραπομπών που συνήθως χρησιμοποιούνται σε τέτοιου είδους μελέτες.

Το δοκίμιο ως είδος δεν έχει αυστηρούς μορφικούς προσδιορισμούς και επιτρέπει στον συγγραφέα του μεγαλύτερη ελευθερία. Ο Τάκης Καρβέλης στα συνθετότερα δοκίμια έχει επινοήσει μια δική του μέθοδο. Ειδικότερα στον δεύτερο τόμο των δοκιμίων του, συνήθως ξεκινά από ένα πόρισμα τρίτου, που μπορεί να είναι ένα μικρό παράθεμα ή ένα επιγραμματικό σχόλιο, μπορεί το παράθεμα να είναι στίχοι του ποιητή, του οποίου εξετάζει το έργο. Στη συνέχεια, ακολουθώντας την παραγωγική πορεία, επιχειρεί να αποδείξει την ισχύ του πορίσματος φέρνοντας παραδείγματα μέσα από το κρινόμενο έργο. Με τη μέθοδο αυτή οργανώνει την ύλη του και την επιχειρηματολογία. Η άποψη του τρίτου που προτάσσεται στο δοκίμιό του είναι μια κριτική άποψη αυθεντική που κατέχει κατά την πορεία της ανάλυσης και επιχειρηματολογίας τη θέση αξιώματος. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν στο δοκίμιο για τον Κωστή Παλαμά «Από τον ανόθευτο λυρισμό των καημών της λιμνοθάλασσας στην αιχμηρή γλώσσα των Σατυρικών Γυμνασμάτων»² και για τον Καρυωτάκη «Από τη ‘‘νέα μελαγχολία’’ των κήπων προς την ‘‘ταπεινή τέχνη χωρίς ύφος’’»³ . Παραδείγματα με αφετηριακό παράθεμα στίχους ή φράσεις από το ίδιο το κρινόμενο έργο συναντούμε στα δοκίμια για τον Τάσο Λειβαδίτη «…Μονάχος μ’ ένα ωραίο παράθυρο στο χέρι…» και το «Το τίμημα της Ιστορίας»⁴. Η μέθοδος αυτή δεν είναι σταθερή. Χρησιμοποιείται κατά περίπτωση. Όταν παρακολουθεί τη διαδρομή ενός συγγραφέα, εξετάζει τη δημιουργία του κατά τη χρονική ακολουθία από το πρώτο ως το τελευταίο έργο.

Τέτοιο παράδειγμα έχουμε στο δοκίμιο «Η ποιητική πορεία του Γιώργου Λίκου»⁵.

Σε ορισμένα μελετήματά του παρατηρείται μια τάση προς τη συγκριτική μέθοδο, άλλοτε ευκαιριακά για την αναζήτηση επιδράσεων, άλλοτε συστηματικότερα για τη διαπίστωση ομοιοτήτων και διαφορών. Συγκρίσεις συναντά ο αναγνώστης ανάμεσα στους Σεφέρη- Καρυωτάκη , Κάλβο –Ελύτη, Ελύτη- Ρίτσο, Αλεξάνδρου-Μαγιακόφσκι, Θεοτόκη –Χατζόπουλο. Δείχνει ιδιαίτερη επιμονή στις κατηγοριοποιήσεις και ταξινομήσεις, για να οδηγηθεί, συνδυάζοντας την ανάλυση με τη σύνθεση, σε συμπεράσματα που ενισχύουν την αρχικά διατυπωμένη άποψη. Πίσω από την αναζήτηση μεθόδων διακρίνεται η αγωνία του δασκάλου να μεταδώσει στους άλλους συστηματοποιημένη τη γνώση. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που κάποτε κατατρύχεται με τη λεπτομέρεια εις βάρος μιας γενικότερης θεώρησης των πραγμάτων, την οποία θα μπορούσε να κάνει με τις γνώσεις που διαθέτει. Τέλος, θα πρέπει να επισημάνω ότι, από την άποψη του θεωρητικού εξοπλισμού, ο συγγραφέας είναι επηρεασμένος από τις θέσεις της Νέας Κριτικής.

Γ. Δ. Παγανός

¹Γ. Δ. Παγανού, Το δοκιμιακό έργο του Τάκη Καρβέλη, Αφιέρωμα, εκδ. Σοκόλη (έκδοση Δήμου Αιτωλικού), Αθήνα 2001, σσ. 39-43.
² Δεύτερη Ανάγνωση, τομ. Β΄, εκδ. Σοκόλη, 1991, σσ. 75-91.
³ Στο ίδιο, σσ. 95-107.
⁴ Στο ίδιο, σσ. 201-202 και 207-210.
⁵ Στο ίδιο, σσ. 211-221.

ΕΚΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΤΑΚΗΣ ΚΑΡΒΕΛΗΣ 
Ποίηση

• [Ανωνύμως], «Τάκη Καρβέλη Η μνήμη μισοφέγγαρο», εφημερ. Ελευθεροτυπία, 22-12-1983.
• Αράγης Γιώργος, «Θυμηθείτε τις χώρες του ορίζοντα», εφημ. Η Αυγή, 2-4-1995.
• Αράγης Γιώργος, «Μια ανορθόδοξη ποιητική σταδιοδρομία Τάκη Καρβέλη: Η μνήμη μισοφέγγαρο», περ. Διαβάζω, τευχ. 87, 8-2-1984, σσ. 59-62 και τώρα Αράγης Γιώργος, Ασκήσεις κριτικής, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1990, σσ. 52-58.
• Βαρβέρης Γιάννης, «Γραφή παρανόμων», περιοδ. Τραμ- Δεύτερη διαδρομή, Μάρτης 1978, τευχ. 8, σσ. 160-162.
• Γιάκος Δημήτρης, Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Χάρη Πάτση.
• Δ(αββέτας) Ν. Γ., «Τάκη Καρβέλη: Δεν είναι ο περσινός καιρός», εφημ. Ελεύθερος Τύπος, 12-3-1989.
• Δ(άλλας) Γ.Κ., «Τάκη Καρβέλη: Σήματα», περιοδ. Ηπειρωτική Εστία, έτος Ε, τευχ. 48, Απρίλιος 1956, σσ. 410-411.
• Ευστρατιάδης Αυρήλιος, «Τάκη Καρβέλη: Δεν είναι ο περσινός καιρός», περιοδ. Νέα Πορεία, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1989, σσ. 145-146.
• Ζήρας Αλέξης, «Από το προσωπικό στο οντολογικό. Μεταβολές της ποιητικής όρασης του Τάκη Καρβέλη», Αφιέρωμα, Βιβλιοθήκη της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Αθήνα 1996, σσ. 13-25.
• Ζήρας Αλέξης, Τάκης Καρβέλης ο ποιητής και τα φάσματα της μνήμης, Αφιέρωμα, εκδ. Σοκόλη, (έκδοση του Δήμου Αιτωλικού), Αθήνα 2001, σσ. 33-36.
• Καραβίδας Γιάννης, «Τάκης Καρβέλης: Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά», εφημ. Ριζοσπάστης, 30-10-1997.
• Κάσσος Βαγγέλης, «Τάκης Καρβέλης, Η μνήμη μισοφέγγαρο», περιοδ. Τομές, περίοδος Γ, χρ. 10ος, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984, τευχ. 91, σσ. 74-75.
• Κεφάλας Ηλίας, «Τάκης Καρβέλης Αλλαγή σκηνικού», περιοδ. Οδός Πανός, Ιούλιος-Αύγουστος 1992, τευχ. 62, σσ. 65-66.
• Κονιδάρης Δημήτρης, «Τάκης Καρβέλης Η μνήμη μισοφέγγαρο», περιοδ. Πόρφυρας, Κέρκυρα, τεύχ. 27, Φλεβάρης 1985, σσ. 170-171.
• Κουβαράς Γιάννης, «Αλλαγή σκηνικού. Τάκης Καρβέλης, Αλλαγή Σκηνικού», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 304, 3-2-1993, σσ. 34-35.
• Κυζηράκος Ηλίας, «Η εποποιία της καθημερινής ζωής. Τάκη Καρβέλη: Γραφή παρανόμων», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 10, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1978, σσ. 60-62.
• Κώτσιου Ν., «Διάχυτη θλίψη», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 361, Μάρτιος 1996, σ. 129.
• Λειβαδίτης Τάσος, «Τάκη Καρβέλη: Γραφή παρανόμων», εφημ. Η Αυγή, 19-11-1978.
• Λεοντιάδου- Κύρρη Ελ., «Τάκη Καρβέλη, Γραφή παρανόμων», περιοδ. Κυπριακός Λόγος, τευχ. 61-62, Γενάρης-Απρίλης 1979, σσ. 188-190.
• Λιοντάκης Χριστόφορος, Απολογισμός μιας χρονιάς ποίησης, περιοδ. Αντί, περίοδος Β΄, τευχ. 105, 12 Αυγούστου 1978 σ. 48.
• Ματζ(ουράνης) Γ., «Προθήκες», εφημ. Η Αυγή, 9-2-1992.
• Μενδράκος Τάκης, «Σε ελάσσονες τόνους Τάκης Καρβέλης Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά», εφημ. Η Αυγή, 8-10-1996, σ. 35.
• Μπλάνας Γιώργος, «Μια ξεχασμένη λειτουργία της ποίησης – Τάκης Καρβέλης Δεν είναι ο περσινός καιρός», εφημ. Η Εποχή, 11-2-1990.
• Μπουκάλας Παντελής, «Η αράχνη μνήμη και ο ιστός της ποίησης. Η συλλογή Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά του Τάκη Καρβέλη», εφημ. Η Καθημερινή, 5-3-1996.
• Μωραΐτης Γιώργος, εφημ. Ιδιωτικός Εκπαιδευτικός, φύλλο 80, Αθήνα 14-2-1967.
• Ντουνιά Χριστίνα, «Τάκης Καρβέλης Η μνήμη μισοφέγγαρο», περιοδ. Αντί, περίοδος Β, τευχ. 247, 2-12-1983, σ. 49.
• Πολίτης Θ. Μ., «Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά», εφημ. Ελεύθερος Αγρινίου, 5-3-1996.
• Σ(ταμάτης) Α.Σ., «Ο μετρονόμος του χαμένου χρόνου», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 372, Μάρτιος 1997, σ. 83.
• Σαραντής Γιώργης, «Τάκη Καρβέλη Μετάφαση», περιοδ. Νέα Σύνορα, τευχ. 21-22, Γενάρης-Απρίλης 1973, σ. 86.
• Στεφάνου Λυντία, «Τα ποιήματα της μικρής Ρεζεντά του Τάκη Καρβέλη μαζί με μια απαραίτητη εισαγωγή», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 384, Απρίλιος 1998, σσ. 91-93.
• Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, «Τα τραύματα μιας εποχής» εφημ. Ελευθεροτυπία, 3-4-1996, σ.35.
• Ψυχογιού Παναγιώτα, «Διάλογος με το χρόνο. Τάκη Καρβέλη, Δεν είναι ο περσινός καιρός», περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 247, 3-10-1990.

Κριτική

• Βούλγαρης Κώστας, «Κωνσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος», περιοδ. Ο Πολίτης, τευχ. 63, Απρίλιος 1999, σ. 65.
• Κουβαράς Γιάννης, «Ο πρωτοπόρος Κ. Χατζόπουλος, Ο ποιητής πεζογράφος και κριτικός στη μονογραφία του Τάκη Καρβέλη», εφημ. Η Καθημερινή, 3-3-1999.
• Κωστίου Κατερίνα, «Σπάζοντας τα όρια. Τάκης Καρβέλης Κωνσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος», εφημ. Το Βήμα, Βιβλία, 28-2-1999, σ.6.
• Μενδράκος Τάκης, «Ανατομία μιας πρωτοπορίας Τάκης Καρβέλης: Κωνσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος», εφημ. Η Αυγή, 21-3-1999, σ. 41.
• Παγκουρέλης Βάϊος, «Τάκη Καρβέλη Δεύτερη Ανάγνωση», [τομ.α], περιοδ. Διαβάζω, τευχ. 109, 2-1-1985, σ. 59.
• Παπαγεωργίου Κώστας Γ., «Από το νατουραλισμό στο συμβολισμό Τάκης Καρβέλης, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος», εφημ. Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 26-3-1999, σ.6.
• Παπαλέξης Ηρακλής, (τόμ. β), περιοδ. Διαβάζω, 5-2-1992, σσ.8-9.
• Σταμέλος Δημήτρης, «Μαρτυρίες της εποχής μας Τ. Καρβέλη Δεύτερη ανάγνωση», [τομ.α], εφημ. Ελευθεροτυπία, 15-11-1984.

Μεταφράσεις

• Θεοδωρόπουλος Τάκης, εφημ. Μεσημβρινή, 1-2-1983 (για το Λουκιανού Λούκιος ή όνος).
• Τζαμαλίκος Τάκης, εφημ. Η Καθημερινή, 27-7-1983 (για το Λουκιανού Λούκιος ή όνος).

Τιμητικές εκδόσεις για το έργο του

• Καρβέλης Τάκης, Αφιέρωμα, Βιβλιοθήκη της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Αθήνα 1996, σ. 48.
• Καρβέλης Τάκης, Αφιέρωμα, εκδ. Σοκόλη (έκδοση Δήμου Αιτωλικού), Αθήνα 2001, σ. 80
• Οι εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, Εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1982.
• Αναγνωστόπουλος Βασ. Δ –Φωτάκης Κ., Λεξικό Συγγραφέων, βιογραφίες-εργογραφίες, εκδ. Πατάκη.
• Δελώνης Αντώνης, Ελληνική παιδική λογοτεχνία, 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, εκδ. Ηράκλειτος, Αθήνα.
• Πάτρα Νένα, ?λκη Γουλιμή, η αφοσιωμένη στο παιδικό βιβλίο, Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, Απολογισμός έτους 1999-2000.

AgrinioStories
Πηγή: «ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΛΙΝΜΟΘΑΛΑΣΣΑΣ»,
Παπαχαραλάμπειος Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου, 2002.